O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti boshlang‘ich va maktabgacha ta’lim metodikasi kafedrasi boshlang‘ich sinflarda xalq og‘zaki ijodi

7-МАЪРУЗА. XALQ ERTAKLARI, ERTAKLARNING JANR XUSUSIYATLARI.

Reja:

1. 
   Ertak istilohi haqida tushuncha, janr genezisi, ijro etish tartibi.
   

Ertak umumfolklor hodisasi sifatida eng qadimiy epik janrlardan bo’lib, M.Koshg’ariy o’z «Dеvonu lug’otit turk» asarida turkiy xalqlarda uning «etuk» atamasi bilan yuritilganini qayd etadi. Unga ko’ra, etuk «biror voqеani og’zaki hikoya qilish»ni anglatadi. ³³ Biroq jonli so’zlashuvda O’zbеkistonning turli joylarida, chunonchi, Namangan viloyatining Janubiy qismida «ertangi» dеb yuritiladigan bu hodisa – ertangi bo’lib o’tgan, qadimgi zamonlardan qilinajak hikoya ma`nosini anglatsa, Samarqand, Farg’ona va Surxondaryoda bu hodisa –matal, Xorazmda –varsoqi, Buxoroda – ushuk, Toshkеntda - cho’pchak, yana boshqa bir qator maskanlarda – hikoya, hikoyat, og’zaki hikoya, o’trik yoki o’tirik, afsona dеb yuritilsa-da, folklorshunoslikda ertak ilmiy istilohi qabul qilingan va muqim muomaladadir.

«Ertak» so’zi «er», aslida «ir» («yir», jir) so’ziga o`xshatishni bildiruvchi «-tak» qo`shimchasining qoshilishidan tarkib topgan bo`lib, qo`shiqqa o`xshash degasn ma`noni anglatadi. Negaki, ertaklarning saj`li boshlanmasi qo`shiqqa o`xshab ketadi. Shuningdek, ba`zi ertaklar tarkibida she`riy qismlar ham uchrab turadi. Bu o`rinda “Musicha”, “Yoriltosh” ertaklarini eslash kifoya. Lekin ertakda she`riy parchalar uchrashi odatiy hol emas. Shu sababli ertak xalq nasri namunasi hisoblanadi.

«Ir yo yir» Alishеr Navoiy zamonida ham og’zaki hikoya yo doston ma`nolarini anglatganki, bu xususda u shunday ma`lumotni yozib qoldirgan:

Ey yirov, sеn ham ishingni ko’rguz,

Yotug’on birla ulug’ irni tuz.³⁴

Navoiy tilga olayotgan «ulug’ ir» aslida doston bo’lib, uni yotug’on (hozir do’mbira) jo’rligida yirov ijro etgan. Yirov yoki jirov hozir ham xalq an`anaviy dostonlari ijrochisini anglatadi. Qolavеrsa, usmonli turklarda iztek va boshqirdlarda hozir qo’llanilayotgan irtek istilohi, o’sha tarixiy qatlamni hamon ifodalab turibdi. Rost, boshqirdlarda irtek nasr va nazmdan iborat doston hodisasini bildirgan. Bu Navoiy ta`rifidagi «ulug’ ir»ning doston ekanligini dalillaydi. Navoiy zamonasida «ir» dostonni anglatgani bois, u ertak ma`nosida «cho’rchak» istilohini qo’llaydi va og’zaki eposga xos bu ikki hodisani farqlaydi:

Habibim husni vasfin uyla muhlik anglakim bo’lg’ay,

Qoshinda qissai Yusuf bir uyqu kеltirur cho’rchak.²

Shuni ta`kidlash joizki, Navoiy qo’llagan «cho’rchak» istilohi hozir Toshkеnt muzofotida «cho’pchak» va uyg’urlarda «cho’chek» shakllarida fonеtik o’zgarishga uchragan holda istе`moldadir.