O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti

«Men borliqning Qo'riqchisiman. 
 Nomdir menga tag'in Himoyat 
Yana bir nom bilguvchilikdir 
Voqiflikdir yana bir tarzim, 
 Mening  nomim Haqgo'ylik erur 
 Menivg  pomim aldovsizlikdir. 
Mening  nomim Asraguvchidir 
 Mening  nomim erur Qaqshatqich, 
 Ostin-ustun qilguvchi ham  men 
  Barchani vayron etguvchi ham  men,       
Yo'qlikdan bor etguvchi ham  men,  
Yana bir nomim ezgu harorat,  
  Haqqoniyat yana bir ismim». 
«Avesto»  kitobida  materialistik  dunyo,  borliq  muqaddaslashtiriladi.  Yer,  suv,  havsni  bulg'ash, 
ifloslantirish  eng  og'ir  gunohlar  qatoriga  qo'shiladi.  Oxuramazda  «erga  yaxshi,  sog'lom  urug'lar 
sepishdan  ortiq  savob  ish  yo'q.»  deydi.  Xudoi  taoloning  bu  aytganlariga  amal  qilish,  10  ming 
marta ibodat etish yoki yuzdab joaivorni xudo yo’liga qurbonlikka so'ykshdan afzayaroq hisoblangan. 
Ohuramazda  yerga  ekin  ekishni  yerdagi  yoyauzliklarga  barham    berishdan  iborat,  deb  hisoblaydi. 
Bashoratlardan  birida:  «Olam  go'zalligi  dehqondan,  dehqonchilikdav,  kimki  yerga  urug'  qadabdi,  u 
odamiylikka  imov  keltiradi,  yagona  shu  yo’lgina  haqiqat  bo’lib,  qolgani  sarobdir»,  deyiladn. 
Boshqa  bir  bashoratda  esa  quyidagn  jumlalarni:  o'qiydi  «Bug'doy  o'stirila  boshlasa,  devlarni 
terbosadi,  sovrilgan.  Bug'doy  tayyor  bo’lsa,  devlar  zaiflashib  qoladi.  Un  tayyor  bo’lgach,  devlar 
kolayu  fig'on  chekishadi.  Devlarni  mag'lub  etish  uchun  xonadonda  ham  isha  unli  oaqat  bo’lishi 
lozim. Bu ovqatni odam yegandan so'ng devlar juda qizishib ketishadi va qocha boshlashadi». 
Oxuramazda qonunlarida qo'riq va bo'z yerlarni o'zlashtirish, uni jamoa o'rtasida adolatli. taqsimlash 
eig savobli ishlardan xdsoblangan. Undan keyingi savobli ish esa, oziq-ovqat tayyorlash, uy hayshnlary va 
chorva  mollarini  Ko’paytirishdan  iborat  bo’lgan.  Zardusht  xudo  nomidan  hukmdorlarga  qarata 
bundaya  deydi:  «Yomea  ovqatlangan  xalq  na  yaxshi,  kuchli  ishlovchilarga  va  na  sog'lom, 
baquvvat.Bolalarga  ega  bo’ladi.  Yomon  ovqatlanipvdan  odob-axloh  ham    aynib  ketadi.  Agar  non 
mo'1-ko'l bo’lsa, muqaddas so'zlar ham  yaxshi qabul qilinadi». Bir qarashda oddiygina ko'rinadkgan bu 
so'zlarda  juda  katta  falsafiy  ma'nolar,  tarbiyaviy  o'gitlar  borligiga  amin  bo’lamiz.  Zardushtiylik 
o'gitlarida  ona  zamrgnga,  dehqonchilikka,  hunarmao'dchilik,  chorvachilik,  Vatan  va  xalqqa  ulur 
muhabbat  ruhi  markaziy  o'rinni  egallaydi.  Buni  byaz  zardushtiylikning  Navro'z,  Ro'za,  Mehr  va 
boshqa barcha marosimlarida ochiq-oydin ko’ramiz. Yosinning 29-bashorat 5-hikmati va 50- bashorat 8-
hikmatida  ibodatdan  so'ng  ikki  kaftni  oldinga  ochiq  holda  yozib  ko'targan  holda  Olloxdan  o'z 
talablarini  qon-dirishni  ilzdjo  qilish  rasm-rusmi  haqida  gap  boradi.  Undagi  bashoratlarda  yer, 
osmon, ummon boshlanishi, jannat xdqida fikrlar bay on qilinadi. 
Bashoratlardagi  Odam  Ato  haqidagi  fikrlar  o'ziga  xos  bnr  tarzda  bayon  etiladi.  Unda 
ta'kidlanishicha, lyim nomi bilan atalgan birinchi odam Oxuramazda irodasiga ko’ra 900 yil yashaydi 
va  u  shu  davrda  odamlarni, hayvon  va qushlarni parvarksh qiladi,  qizil shu'lali olozni  Ko’paytiradi, 
Oxuramazda lyimga oltin nayza bilan oltin qamchi sovg'a  qiladi.  yer  odamlar  yashashi  uchun  torlik 
qilib  qolganda  u  nayzani  yerga  sanchib  yerni  kengaytirishni  iltijo  qilib  xudodan  so'raydi  va  unga 
erishadi.  Oxuramazda  Odam  Atoga  yerga  sovuq  ofat  kelayotganligini  va  uni  oldini  olish  lozimligini 
o’tdi. lyim o'ziga bir uy qurib xayvonot va o'simlik zotlarining eng yaxshilaridan bir juftdan olib bu uyda 
ularni saqlab qoladi va shu tariqa Odam Ato tirik tabiatni ofatdan saklab qolishga erishadi. 
Ammo  Odam  Ato  o'z  qilgan  ishlaridan  ortiqcha  mag'rurlanib  ketadi  va  xudo  tomonvdan 
taqiqlangan  ne'mat-  qoramol  go'shtidan  iste'mol  qilib  qo'yadi,  U  xudoning  qahriga  uchraydi  va 
abadiyliqdan  judo  bo’ladi.  Odamzod  hayotining  bu  byrinchi  bosqichidan  so'ng  kkkinchi bosvdch 
boshlaiadi. Ikkinchi davr Zardusht faoliyati va uniig diniy islohoti bilan bog'liq. Bu davr din va imon 
uchun  kurash  bilan  xarakterlanadi.  Olib  borilgan  3000  yillik  kurashlardan  so'ng  Zardusht  farzandi 

---

 
 
41 
boshchiligida dunyoda tinchlik, osoyishtalik va farovonlik  yuzaga  keladi.  Yomonlik  va  yovuzlik 
kuchlari  timsoli  bo’lgan dev  Axriman yengiladi. Uchinchi davrda qiyomat qoyim bo’ladi, Barcha 
o'lgailar tirilib xudo oldiga keladilar va o'z qilmishtke chirmishlari bo’yicha unga hisobot beradilar. 
Xudoi taolo ham ma ishlardan voqif va  uni  ko'rib  turibdi.  Xudoni  aldab  bo’lmaydi.  Zardushtiylik  dini 
bo’yicha  odamzod  olamdan  o'tgach  uch  kunga  qadar  joni  uning  tanasida  saqlanadi.  To'rtinchi 
kunida  har  bir  odam  zoti  go'zal  qiz  qiyofasio'ash  o'z  mahrami  farishta  yo’lboshchiligida  narigi 
dunyodagi  qilKo’prik  «Chinvot»dan  o’tdi.  Yaxshi  va  yzgu  ishlar  qilgan  insonlarga  bu  Ko’prik 
kengayib turadi va  yo’l beradi. Undan omoneson o'tgan har bir  zot  abadiy  rohatfarog'atga  jannatga 
yo’l oladi va o'liklar tiriladigan kunda o'z tanasiga jon kirishini kutib yotada. Yomon va yovuz ishlar 
bilan  shug'ullanganlarga  «Chinvot»  qilday  torayadi  va  ular  jahannam  azoblariga  maxdum  bo’ladilar, 
do'zaxga tushadilar. 
«Avesto»ning uchinchi kitobi «Vasparat» deb ataladi. Bu kitobda. olamni, haisha narsani bilishga oid 
pandu nasihatlar o'rin olgan. Kitob asosan ibodat namozlari  yig'indisi bo’lib, 25 qismdan iboratdir. 
Bu  kitob «Bundaxash», qadimiy Eron tili paxlaviy tilidan yozilgan. Yeshtlar va Yosinlar uch qatlamdan 
iborat: birinchisi xalq  zposlarining Zardushggacha bo’lgan qo'shiqlari (she'rlari), ikkinchisi  Zardusht xat 
(noma)lari va uchinchisi Zardusht urushda halok bo’lgandan deyarli bir asr key in kitob holiga keltirilgan 
va «Kichik Avesto» nomi bshgan yuritiladigan qismi hisoblanadi. Shiming uchun «Avesto»ning dastlabki ilk 
va  kichik  (so'nggi)  qismlarida  uning  asssiy  qismi  Zardusht  nomalarinm  bir-biridan  farq  qila  bilish  kerak. 
Zardushtnomalar  ko'i  xudolikni,  o'tga  va  tabiatning  stixiyali  kuchlariga  sajda  qilib  sig'inmshni  qoralaydi  va 
yakka xudolikka da'vat qiladi. Shu paytga  qadar  ilmiy  adabiyotlzrda  bildirilgan  fikrlar  asosan  «Kichik 
Avesto»ga asoslangan g'oyalar bo’lgan. Bunda Ko’p xudolilik bilan yakka xudolilik goyasi aralashib, 
qorishib ketganligadan Zardushtiylikni Ko’p xudolilik va ikki xudolilik dini sifatida qarab kelganlar. 
Bu  yakka  xudolilikka  asoslangan  Zardushtiylikni  asosiy  yo'nalishi  Ko’p  xudolilikdan  iborat  bo’lgan 
mazdaniylik bilan aralashtirish oqibatidir. Zardushtgacha ham  Oxura, Matra, Mazda va boshqa xudolar 
hakida fikrlar bo’lgan. Ammo u xudolar xuddi odamlardek hayot kechirganlar. Zardusht talqinidagi Xudo 
Oxuramazda esa Oliy ibtido bo’lgan, uning xotin, bolachaqalari yo'q. U ham ma narsani, butun borliqni 
yaratuvchi Oliy ruh bo’lib, barcha ezguliklar va yaxshiliklar bilan odamlar qalbini munavvar qiladi. 
Zardusht asos solgan yakka xudrlilik dini Eronda Aham oniylar hokimiyat tepasiga kelib, ular Markaziy 
Osiyoni  bosib  olgach  zavolga  uchraydi.  To'gri,  Eron  shohlari  o'z  saltanatlarini  barqaror  qilishda 
zardushtiylik  dinining  aham  iyati  va  o'rniga  yetarli  darajada  baho  berganlar.  Ammo  bu  dindagi 
o'rtahol  dehqonchilik,  mo"tadil  kamtarona  hayotdan  iborat  turmush  tarzini  ilohiylashtirib,  quldorlik 
munosabatlarini qoralash Eron shohlariga yoqmaydi. 
«Kichik  Avesto»da  Oxuramazda  olamni  yaratuvchi  va  tartib  o'rnatuvchilikdan  ko’ra  Ko’prok 
kabilaviy xudolarni birlashtiruvchi bosh xudoga aylanib koladi. Aham oniylar Yunonistonni bosib olish 
uchun  olib  borgan  urushlari  ham  da  Yunonlarning  Eron  va  Turonni  ishg'ol  kilishlari  oqibatida 
Oxuramazda Yunonistonda bosh xudo Zevs, Zardusht esa Aflotun (Platon) sifatida talqin etiladi. Aham 
oniylar Zardushtiylikni o'z e'tiqodlariga bo’ysundirgan bo’lsalar, Iskandar Zulqarnayn bu dinni butunlay 
yo'q  qilib  tashlamoqchi  bo’ldi,  bu  dinga  oid  kptoblarni  butunlay  yoktirib  yubordi.  «Avesto»  haqida  Abu 
Rayhon  Beruniyning  «Utmish  xalqlardan  qolgan  yodgorliklar»  nomli  asarida  szib  qoldirgan  ma'lumotlari 
diqkatni tortadi. Beruniy bunday yozadi: «Podshoh Doro ibn Doro xazinasida o'n ikki ming qoramol 
terisiga  tillo  bilan  bitilgan  bir  nusxasi  bor  edi.  Iskandar  otashxonalarni  vayron  qilib,  ularda  xizmat 
etuvchilarni  o'ldirgan  vaqtda  uni  kuydirib  yubordi.  Shutng  uchun  «Abisto»ning  beshdan  uchi 
yo'qolib ketdi. «Avesto»o'ttiz nask (qism) edi. Majusiylar qo'lida o'n ikki nask cham asi qoldi». 
O'lkamiz  arab  xalifaligi  ko'shinlari  tomonidan  fath  etilib,  islom  dinining  tarqalishi  davrida  ham  
zardushtiylik va uning mukaddas kitobi «Avesto» qattiq ta'qib ostiga olindi. 
Zardushtiylikning  Markaziy  Osiyoda  vujudga  kelganligi  va  uning  jahon  madaniyatiga  ko'rsatgan 
ijobiy  ta'sirini  inkor  etib  bo’lmaydi.  «Avesto»ning  biztacha  yetib  kelganligi  uchun  eng  avvalo 
ingliz  va  frano'uz  olimlaridan.  minnatdor  bo’lishimiz  kerak.  Chunki,  1755  yilda  frano'uz  olimi  A. 
Dyupperon Dindistonga ilmiy safar qilib, u yerdati zardushtiy (mazdaiy) lar orasida uch yil yashadi, 
ularning ibodatlari, urfodatlari bilach yaqikdan tanishdi va «Avesto»ni frano'uz tiliga tarjnma klldi. 
«Avesto»  G'arbiy  yevropa,  Eron  va  Hindiston  orqali  bizga  yetib  kelganligidan  undaga  nomlar, 

---

 
 
42 
ismlar va terminlar asliga tug'ri kelmaydi. 
Beruniy yozgan rivoyatlarga qaraganda Zardusht Baqtriya podshohi vishudsl (Gushtasp) huzuriga 
kelib, «Avesto» ii unga tortiq qnladi. O'ng va so'l tomoilari kesilgan qo'ylak kiygan, yuziga parda 
tortilgan,  qo'lida  bir  eski  qog'ozni  Ko’kragiga  mahkam  bosganicha  Zardusht  kunduz  kuni 
Gushtasp qasriga tushadi. Shunda tom ochilgan va Gushtasp kunduzgi uyqudan uyg'onib ketgan. 
Zardusht «Avesto» kitobini Gushtasp oldiga qo'ydi va xudoga iltijo qildi. «Avesto» agar shu kktob 
hzqiqagan  seniki  bo’lsa,  sen  shu  kitob  bilan  meni  podshoh  huzuriga  yuborgan  bo’lsang,  meni 
misniig zararidan saqlagin», dedi, So'ng uning iltijosiga ko’ra, qizdirib eritilgan mis keltirildi, uni 
Zardushtning Ko’kragiga va qorni ustiga quydilar, Mis tanasi ustidan oqib tuklarga donachalar bo’lib 
yopishdi, lekin kuydirmadi. Shu mahado'an e'tiboran Gushtasp  Zardusht  e'tiqodkni  qabul  qildi  va 
o'ziga tobe o'lkalarga bu ehtiqodni qabul qilishni buyurdi. 
Tarixdan  ma'lumki,  zardushtiylik  miloddan  oldingi  VII  asrdan  milodimizning  VII  asrigacha 
qariyb ming yil Markaziy Osiyo, Eron, Ozarbayjon va boshqa o'lkalarda diniy e'tiqod sifatida yashadi. 
Zardusht yashagan va «Avesto» kitobi yozilgan davrda Markaziy Osiyoda aholiving asosiy qismi 
o'troq hayotga, dehqonchilik va hunarmlndchilshja o'ta boshlagan, ko'chmanchi chorvachilikka e'tibor 
kuchaygan, qadimgi shahar lar va deqqonchilik viloktlari (So'g'diyona, Marg'iyona, Baqtriya, Parfiya, 
Xorazm) ning shakllannsh jarayoni kechayotgan palla edi. Vatanimiz xalqlari hayotida yuz berayotgan 
bu  ijtimoiy  va  iqtioodiy  o'zgarishlar  uning  taraqqiyot  yo'yaiga  gov  bo’layotgan  mafkurash 
yangilashni, yangi jamiyat talablariga javob bera oladigan diniy islohiyatni amalga oshirishni talab 
etar zdi. «Avestoda ana shu islohiy talab o'z ifodasini topdi. 
«Avesto»  asarida  pagriarxal  urug'  jamoasi  haqida,  uning  so'nggi  kismi  Videvdotda  iktisodiy 
tengsizliq,  sinfly  tabaqalanish  haqidagi  muammolar  ochiladi.  Jamiyatning  ijtimoiy  tarkibi 
vaundagi  sinfiy  tabaqalanish  jarayoni  to'g'risida  kimmatli  ma'lumotlar  beriladi.  Shunday  qilib, 
«Avesto»  miloddan  avvalgi  IX-VII  asrlar  Ijtimoiy-iqtisodiy,  siyosiy  va  madaniy  hayot  qaqida 
g'oyatda muhim ma'lumotlar beruvchn xalqimizning merosiy ma'naviy boiligidir. 
«Avesto»da  keltirilgan  jamiyatggang  ijtimoiy  tarkibi  haqida  ma'lumotlarga  suyanib  fikr 
yuritadigan bo’lsak, miloddan avvalgi I ming yillikning birinchi choragida Markaziy Osiyo hududida 
ibtidoiy  jamoa  tuzumi  yemirilib,  yangi,  ilk  synfiy  jamiyat  tarkib  topayotgan  jarayonning  guvoh  i 
bo’lamiz.