O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti

R E J A: 
1. O’rta Osiyoda so’nggi paleolit davri.  
2. Zamonaviy qiyofadagi odamning shakllanishi.  
3. So’nggi paleolit makonlari. Ilk urug’chilik jamiyati.    
 
Vatanimiz  xalqlari  dunyoning  eng  qadimiy  tarixiga  ega  bo’lgan  xalqlar  sarasiga  kiradi.  Bu 
jihatdan  markaziy  Osiyo  xududidagi  yashab  kelayotgan  ajdodlarimiz  Shimoliy  Afrika  ,  O'rta  yer 
dengizi  atroflari  va  kichik  Osiyo  xududlarida  yashab  kelayotgan  xalqlar  bellashadilar.  Kishilik 
jamiyatining paydo bo’lishi, uning rivojlanishi va taraqqiyoti to'g'risida fanda xar xil yondashuvlar 
va qarashlar mavjud. Biz ularni shartli suratda ikkiga bo’lib o’rganamiz. Birinchisi diniy qarash 
ikkinchisi  Dunyoviy  qrashdir.  Biz  yashab  turgan  moddiy  Dune  azaldan  bo’lganmi  yoki  u  biror 
kimsa tomonidan yaratilganmi? yerda xayot qachon paydo bo’lgan va Kim tomonidan yaratilgan 
kabi  masalalalarda  diniy  va  dunyoviy  adabiyot  bir-birini  inkor  etuvchi  xulosalar  Bilan 
yondashadi.  Yakka  xudolik  goyasini  ilgari  surgan  dunyodagi  bircha  dinlar  big'  yashab  turgan 
xayotdagi  barcho  boliqni  odamzodni  o'zini  ham    hudoyi  taollo  tomonidan  yaratilganligi  bashorat 
qiladi.  Jumladan:  «bibilyada»  odamzodni  xudoyi  taollo  bundan  yetti  ming  yil  avval  «qizil 
loydan» yaratilganligi taqiqlanadi. Bu g'oya Quroni Karimdan ham  o'z aksini topgan. Islom dini 
g'oyasi  rivoyatlariga  qaraganda  «Xidoya»  talool  qudrat  qo'li  Bilan  tuproqni  hqmir  qilib 
Odamningshaklini  yasab»,  unga  qirq  kun  bo’lganda  jon  berdi».  Momo  Havoni  esa  Odam  atoning 
chap biqinida yaratadi. Kishilik jamiyati Odam ato birlan Momo Havodan tariqalgan emish . odam 
alahisalom bir mingu Qirq yosh umr ko'ribdilar. Shu davr mobaynida Odam ato va Havodan ic;irQ 
bir farzand dunyoga kelibdi. Mirzo Ulug'bekning yozishicha; 
"Yigirma  bitta  Qorindan  yigirma  bir  nafar  bir  nafar  o'yil  va  yigirma  nafar  Qiz  ham da ming 
nafar nabira ko’rgani aniiqlangan". Abulyoziy Boxodirhon "Shajarai turk"  asarida  "Odam  Ato o'z 
o'ylonlaridan  qirq  ming  kishini  ko'rib  o'ldi"  deb  yozadi.  Odamzodning  birinchi  vakillari  Kurtoni 
Karimda  Odam  Ato  va  Momo  Xavo,  "Bibilya"da  Adam  va  yeva,  zardushtliylik  dinida  esa  lyim 
nomlari ostida beriladi. 
Borliqning dunyoda tirik mavjudotning yaratilishi xaic;ida dunyoviy fan vakillari ham  o'z fikr-
xulosalariga  egadirlar.  Dunyoviy  fan  vakillari  o'z  ilmiy-yoyaviy  dunyoQarashlarga  K,arab  bu 
masalada  ikki  guruxga  bo’lindilar.  Dunyo,  butun  borliQ  va  tirik  mavjudot  xech  kim  tomonidan 
yaratilmagan,  u  azaldan  bir  moddiy  bir  narsadir,  deb  isbotlovchi  materialist  olimlar  materiayani 
birlamchi  deguvchilar  guruxini  tashkil  etadilar.  YyX  xar  bir  narsaning  xam  ibtidosi  bor,  sababsiz 
oic;ibat  xam  bo’lmaydi,  butun  borliic;  yer,  suv,  o'rmon,  dasht,  cho'llar  va  barcha  jonzotlar,  shu 
jumladan  odma  xam  K,andaydir  bir  iloxiy  kuch,  xudo  tomonidan  yaratilgan,  deguvchilar  idealistlar-
ong, ideya, ruhining birlamchiligining taryib Kiluvchilar guruhiga uyushadilar. 
Xullas  odamzodning  eng  uluy  va  dono  vakillari  o'z  aqlu  zakovatlarini  ishga  solib,  qadim-
qadimdan  boshlab  moddiy  dunyo  va  uning  yaratilishi  yerda  tirik  mavjudotning,  shu  jumladan 
odamzotning  paydo  bo’lishi  muammolari  bilan  shuyullanib  keladi  va  bu  borada  talaygina 
muvoffaqiyatlarga  erishdi.  Fan  sohasidagi  so'nggi  kashfiyot  amerikalik  olimlar qalamiga mansubdir. 
Ular 1959 yilda Sharqiy Afrikaning Olduvay daryosida eng qadimgi odm suyagi qoldiqlarini topdilar. 

---

 
 
25 
Bu yerda odam suyaklari bilan birga har hil hayvonlar; to'no'iz antilopa suyaklari va tosh qurollar 
ham    topildi.  Bu  topilmalarning  barchasiga  olimlar  Zinjantrop  deb  shartli  nom  berdilar. 
Zinjantrop topilgan geologik qatlamning sanasi 1,5-2 million yil deb taxminan qilinmoqda. 
Markaziy  Osiyo  hududi  dunyoning  eng  qadimgi  odamlari  yashagan  makon  bo’lganligi 
yuqoridagi  taqiqlanadi.  Ammo  bu  xududda  odamzodning  dastlabki  avlodlarning  paydo  bo’lganligi 
necha yil bo’ldi, degan savolga olimlar turli hilda javob berib  keldilar.  Batzi  manbalarda  dastlabki 
odam  izlari  bundan  500  ming  yil  ilgari  topilgan  deyilsa  ,  boshqalarida  800  ming  yil  sanasi  tilga 
olindi. Arxeologlarning eng so'nggi hulosasiga ko’ra , eng qadimgi odamsimon maymunlar ajdodi 
hisoblangan  zinjantroplardan  key  in  paydo  bo’lgan  pitekantiroplar  bundan  1  million  yil  ilgari 
yashaganlar.  Biroq  na  zinjantroplarning  va  na  piekantroplarning  izlari  mamlakatimiz  hududida  shu 
paytda  qadar  uchramagan.  Bundan  500-600  ming  yillar  burun  yashagan  odam  ajdodining  izlari 
Xitoydan  topilgan.  Olimlar  uni  sinantroplar  deb  ataganlar.  Ular  asosan  g'orlarda  yashaganlar. 
Sinantroplar davridan boshlab odam birinchi marta olovni kashf o’tdi va undan o'z hayotidan foydalana 
boshladi.  Olimlarning  fikricha,  anna  shu  «Sinantroplar  zamondash  ibtidoiy  odam  izlari»  Markaziy 
Osiyoning  bir  necha  joylarida  uchraydi.  Bu  davrda  odamlar  hali  to'da-to'da  bo’lib  yashar  edilar. 
Ularning  kundalik  tirikchiliklari  asosan  yovvoiy  darahtlarning  mevalari,  o'simlik  ildizlari,  qurt-
qumursqa,  may  da  jonivorlardan  iborat  bo’lgan.  Odamlar  birgalashib  yirik  hayvonlar  ham    ov 
qilganlar.  Ammo  bu  ish  o'ta  havfli  bo’lib  Ko’p  hollarda  fojiali  oqibatlarga  olib  kelardi.  Bu davrda 
odamlar  hali  metal  ishlatishni  bilmaganlar,  ularning  asason  oddiy  toshlardan,  yirik  hayvonlarning 
suyaklardan, shohlaridan va darahtlarning qttiq shohlaridan mexnat quroli sifatida foydalanganlar. Shu 
sababadan bu davrni «Qadimgi tosh davri» deb yuritiladi. Paleolit davri uch bosqichdan iborat: ilk 
paleolit , o'rta paleolit va yuqori paleolit. 
Ilk  paleolit  davrining  diqqatiga  sazovorligi  Shundaki,  bu  davrda  odamlar,  ularning  dastlabki 
qurollari paydo bo’ldi. Achinarli tomoni Shundaki tosh qurollaridan boshqa mehnat qurollari bizgcha 
yetib kelmagan. Bu davrning toshqurollari apxeonor olimlar tomonidan yetarli darajada va yaxshi o’rganilgan. 
Bu  mehnat  qurollari  dastlabki  mehnat  quroli  topilgan  makon  -  joy  nomi  bilan  ashel  (Farangiston) 
qurollari deb nom olgan. Olimlarning ilmiy xulosalariga qaraganda ashel davri bundan bir million yil 
burun  boshlangan  va  miloddan  avvalgi  200-100  minginchi  yillargacha  davom  etgan.  Bu  davrda  yer 
kurrasida bir qator tabiiy gegrafik o'zgarishlar yuz berdi. Himolay, Tibet, Pomir va Tyanshan singari 
baland va osmono'par tog'lar qad ko'tardi. Geologlarning hisobiga ko’ra, tabiatning yozi issiq, quruq va 
qishi  sovuq,  yog'ingarchilik  kam  bo’lgan.  Natijada  Markaziy  Osiyoning  xozirgi  cho'l  va  dashtlari 
shakllangan,  shu  shroitga  moslashgan  hayvonot  dunyosi  vujudga  kelgan,  o'simliklar  olami  qaror 
topgan. Ashel davrining  oxirlarida havo keskin soviy boshlagan, tog'larda  yirik muzliklar vujudga 
kelgan, ular vaqti-vaqti bilan goh Ko’payib, goh kamayib turgan. Yangi-yangi daryolar vujudga kelib, 
Chu, Sarisuv, Qashqadaryo va Zarafshon daryolarida suv Ko’p bo’lgan. Chu bilan Sarisuv Sirdaryoga, 
Qashqadaryo bilan Zarafshon Amudaryoga quyilgan. Past tekisliklarda uzluksiz yomg'ir yog'ib turgan. 
Havo  goh  sovib,  goh  isigan.  Natijada  o'simliklar  dunyosida  ham    o'zgarishlar  yuz  bergan.  Chg'l 
mintaqasiga xos o'simliklar kata-katta maydonlarni egallaydi. Markaziyo Osiyo mintaqasida bu davrda 
mastodont,  o'rmon  fili,  ibtidoiy  ot,  qadimgi  tuya,  bizon,  qoplon,  kiyik,  g'orda  yashovchi  sirtlon  va 
mamont kabi hayvonlar yashagan. Tabiatdagi bunday o'zgarishlar mintaqaning ayrim tumanlarida ilk 
ajdodlarimizning makon topishiga imkon bergan. Vatanimiz xududida yashagan ilk ajdodlarimizning 
manzilgohlari Farg'ona vodiysining So'x tumanidagi Seleng'un g'oridan va Toshkent viloyatining 
Angren  shaxri  yaqinidagi  Ko'lbuloq  makonida  topib  o’rganildi.  Bu  borada  arxeolog  olimlar 
A.P.Okladnikov,  U.Islomov,  M.R.Qosimov,  V.P.Alekseev,  T.Q.  Xo'jayovlarning  xizmatlari 
kattadir.  O'zbekiston  Fanlar  akademiyasining  muxbir  azosi  U.Islomov  1980  yildan  boshlab 
Selung'ur g'orida arxeologiyaga aid takroriy ishlar olib borib (birinchi bu ishni 1958 yilda akademik 
A. P. Okladnikov boshlagan) yangi kashfiyotlar qildi. U g'ordan topilgan tosh qurollari va hayvon 
suyaklarini  chuqur  o’rganib  Selung'urda  yashagan  ajdodlarimiz  g'orni  qadimgi  tosh  davrining 
yuqori paleolit bosqichida  emas,  balki  ashelh  davrining birinchi  bosqichida o'zlashtirganliklarini 
isbotladi U. Islomov o'zi ochgan kashfiyotga suyanib, Selung'ur g'orida yashagan ajdodlarimizning 
yoshi yaqin bir million yil atrofida degaya xulosaga keldi. Selung'ur odamining qoldiqlari Farg'ona 

---

 
 
26 
vodiysi  xududidan  topilganligi,  sababli  unga  shartli  suratda  «Fergantrop»,  yani  «Farg'ona