O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti

 
15-MAVZU: VI-VII asrlarda So‘g‘d, Farg‘ona va Xorazm 
 
REJA: 
1.  Sug‘d mahalliy davlatining tashkil topishi. 
2.  Choch mahalliy davlatining tashkil topishi. 
3.  Farg‘ona mahalliy davlatining tashkil topishi 
 
Feodal munosabatlar rivoj topib mamlakatning siyosiy jihatdan zaiflashuvi oqibatida u bir 

---

 
 
94 
qancha mayda ilk feodal malakatlarga bo‘linib ketadi. V-VI asrlardayoq O‘rta Osiyoning ayrim 
viloyat  va  vohalarida  yirik  shaharlarga  tayangan  15  dan  ortiq  mustaqil  davlatlar  tashkil  topgan 
edi.  Bunday  davlatlarning  eng  yiriklaridan  Sug‘dda  ixshitlar,  Toharistonda  malikshohlar, 
Xorazmda  xorazmshohlar,  Choch  va  Eloqda  budun  va  dehqonlar,  Farg‘onada  ixshitlar 
hukmronlik qiladi.  
 
V-VII  asrlarda  bum  ayda  ilk  feodal  davlatlar,  avval  eftaliylar,  so‘ngra  Turk  xoqonligi 
bo‘ysundirilgan  bo‘lsada,  ammo  eftaliylar  ham,  turklar  ham  ularning  ichki  hayotiga 
aralashmaydilar. Markaziy hokimiyatga boj to‘lab turish bilan ular o‘z mustaqilliklarini ma’lum 
darajada  saqdab  qoladilar.  Bu  davlatlarning  hukmdorlari  o‘z  atrofidagi  mulkdor  zodagon 
dehqonlar  va  ularning  harbiy  chokarlariga  tayanardilar.  Chunki  ular  o‘zaro  bir-birlari  bilan 
dushmanlik kayfiyatida bo‘lib, shu boisdan biri ikkinchisidan cho‘chigan holda yashar edilar. 
 
Ular  orasida  eng  yirigi  Sug‘dning  ilk  feodal  davlatlar  konfederatsiyasi  edi.  Bu  ittifoqqa 
Zarafshon va Qashaqadaryo vodiylarida joylashgan Samarqand, Maymurg‘, Ishtixon, Kushoniya, 
Vardona,  Buxoro,  Kesh  va  Naxshob  mulklari  birlashgan  edi.  Bu  mulklarning  har  biri  o‘z 
xokimligi va harbiy chokarlariga ega edi. Ularning ko‘pchiligi Samarqand ixshidiga tobe bo‘lsada 
ammo  Buxoro,  Kesh  va  Naxshoblar  deyarli  mustaqil  edi.  Xatto  ular  o‘z  tanga  pullarini  zarb 
qilardilar.  Samarqand  ixshidi  saroyida  ajdodlar  ro‘xiga  atab  qurbonlik  qilish  uchun  maxsus 
ibodatxona  bino  qilingan.  Unda  o‘tkaziladigan  har  yilgi  diniy  marosimlarda  viloyat 
hukmdorlarining  barchasi  qatnashardi.  Yozma  va  arxeologik  manbalardan  ma’lum  bo‘lishicha, 
Sug‘d  hukmdorlari  O‘rta  Osiyo  va  chet  el  davlatlari  bilan  elchilik  aloqalari  olib  borardilar. 
Masalan  afrosiyobda  ochilgan  devoriy  rasmlarda  Sug‘d  hokimi  Varxumaning  Chog‘aniyon, 
Choch va Xitoydan kelgan elchilarni qabul qilish marosimi tasvirlanadi.  
Sug‘da  aholi  juda  gavjum  yashardi.  Sug‘diylar  hunarmandchilik,  savdo-sotiq, 
dehqonchilik  va  bog‘dorchilik,  ayniqsa  uzumchilikda  nihoyatda  omilkor  edilar.  Darg‘om, 
Nahripoy, Harkon kabi  yirik anhorlardan sug‘orilgan Sug‘d  yerlari juda  hosildor edi.  Sug‘orma 
dehqonchilik rivoj topgan bu diyorda g‘alladan tashqari, paxta va sholi ekilardi. Uning paxtasidan 
to‘qilgan surp va bo‘z matolaridan faqat so‘g‘diylar emas balki dasht aholisi kiyinardi. Sug‘dning 
sharbatli  uzumlaridan  musallas  tayyorlangan.  Samarqandning  zarg‘aldoq  shaftolisi  Xitoy 
poytaxtida  “Samarqandnning  oltin  shaftolisi”  nomi  bilan  dong‘i  ketgan  edi.  Chorvachilikda 
mayda  va  yerik  shohli  hayvonlar  bilan  bir  qatorda  ot,  xachir,  eshak  va  tuyalar  boqilar  edi. 
Ayniqsa  Sug‘dning  xisori  qo‘ylari  va  tulporlari  juda  mashhur  edi.  Buxoro,  Kesh  va  Maymurg‘ 
yaylovlaridan uyur-uyur yilqilar muttasi Xitoyga xaydab borilardi.  
Sug‘d shaharlari bu davrda hunarmandchilikning markaziga aylandi. Ularda to‘qimachilik, 
kulolchilik,  ko‘nchilik,  chilangarlik,  temirchilik  va  zargarlik  rivoj  topadi.  Temirdan  xo‘jalik 
asboblari  va  uy-ro‘zg‘or  buyumlaridan  tashqari  qurol  yarog‘lar:  shamshir,  xanjar,  tabar,  guzi, 
sovut, qalqon va dubulg‘alar  yasalar edi. Hatto 718 y. da Sug‘diylar hadiya tarifasida  yuborgan 
dubulg‘adan  nusha  olib  Xitoy  qurolsozlari  o‘z  qo‘shinlarini  dubulg‘alar  bilan  taminlaydilar. 
Sug‘d  tog‘laridan  oltin,  jez,  novshadil  va  yalama  tuzlar  kovlab  olinardi.  Shaharlarda 
hunarmandchilikning  taraqqiyoti  o‘z  navbatida  ichki  va  tashqi  savdo  aloqlarining  kengayishiga 
imkon  beradi.  Sug‘ddan  Markaziy  Osiyo  va  Xitoyga  qimmatbaho  toshlar  va  ulardan  yasalgan 
zeb-ziynatlardan  tortib  turli  tuman  matolar  va  dorivorlargacha  olib  chiqilardi.  O‘sha  zamondda 
Sug‘dda bola besh yoshga to‘lgach uni o‘qish yozishga hisobga o‘rgatar, balog‘atga yetgach, uni 
savdo karvonlariga qo‘shib tijorat safarlariga yuborardilar. 
Ilk feodal davlatlaridan ya’ni biri Toxariston edi. U hozirgi Surxondaryo viloyati, janubiy 
Tojikston  va  shimoliy  Afg‘oniston  hududlarida  joylashgan.    Bu  mustaqil  davlat  Xuttalon, 
Chag‘oniyon,  Termiz,  Badaxshon,  Qabodiyon,  Vaxsh,  Shuman,  Shug‘non,  Vaxon  kabi  27  ta 
tog‘li va tog‘ oldi viloyatlarining birlashtirgan. Ular har birining o‘z hokimi va chokarlari bo‘lga 
Masalan, Chag‘aniyon viloyatining hokimi “chag‘onxudot”, Termizning hukmdori “termizshoh”, 
Xuttalonniki - ,,malik” yoki “sheri xuttalon” deb yuritiladi. Mahalliy hukmdorlarning eng kuchla 
va nufuzlisi Xuttalon, Shuman, Qabodiyon, Shug‘non va Vaxon viloyatlarining hokimlari bo‘lib, 
ular harbiy kuchlar zarur paytlarda 50 minggacha chokar to‘play olardilar. 

---

 
 
95 
Toxariston  avval  eftaliylar,  so‘ngra  Turk  xoqonligi  tomonidan  bo‘ysundiriladi. 
Manbalarda ta’rif etilishicha, VII—VIII asrlarda Toxaraston aholisining yarmi mahalliy yarmi esa 
turklar bo‘lgan. Uning bir qismi toxar, ikkinchisi turk, uchinchisi esa mahalliy tilda so‘zlashgan. 
Podshoh,  zodagonlar  va  fuqarolar  budda  diniga  sig‘inganlar,  qator  ibodatxonalar  va  kohinlar 
bo‘lgan.  25  harfli  yozuvi  ko‘ndalangiga  chapdan  o‘ngga  qarab  bitilgan.  Aholisi  ip  va  ipak 
matolardan kiyingan. Tog‘liklari po‘stin va jun chakmon kiyishgan. Erkaklar soch va soqollarini 
qirtishlab, ayollari esa uzun soch qo‘yib yurishgan. 
Toxariston  aholisining  asosiy  qismi  o‘troq  dehqonchilik  bilan  shug‘ullangan.  Asosan 
g‘alla  va  dukkakla  ekinlar,  qisman  sholi  va  paxta  ekilgan.  Tog‘oldi  va  tog‘li  joylarda  asa 
bahorikorlik  va  uzumchilik  rivoj  topgan.  Arxeologik  topilmalar  orasida  pista,  bodom,  yong‘oq 
hamda  o‘rik,  shaftoli  va  olcha  danaklari,  shuningdek  qovun  va    tarvuz  urug‘lari  qayd  etilgan 
Shunga  qaraganda  Toxariston  aholisi  bog‘dorchilik  va  polizchilik  bilan  ham  shug‘ullangan. 
Chorvachkilikda mayda va yirik shohla hayvonlardan tashqari ot, xachir, tuya va eshak boqilgan. 
Ilk o‘rta asrlarda Toxaristonda bo‘lgan sayyohlar uning pastak otlarining masofalarga qatnashda 
nihoyatda chidamli ekanini maqtab yozishgan. 
Toxariston  noyob  tabiiy  boyliklarga  serob  edi.  U  yerda  qadimdan  konchilik  taraqqiy 
topgan. Birgina Badaxshonning o‘zidan lal, lojuvar, aqiq, kabi qimmatbaho toshlar va oltin, temir 
va  jez  kovlab  alingan.  Serjilo  toshlar  va  madanlar  zargarlik,  chilangarlik  va  temirchilik 
ishlatilgan.  Bu  o‘lkada  ayniqsa  qurolsozlik  yuksalgan  edi.  Chokarlar  kamon,  gurzi,  cho‘qmor, 
xanjar  va  shamshir  bilan  qurollangan.  Ularning  qo‘lida  ajoyib  to‘qima  Balx  sovutlari  bo‘lardi. 
Toxaristonda shishasozlik ham ancha rivoj topgan edi. Rangdor shishalardan surmadonlar marjon 
va  munchoqlardan  tashqari  xilma-xil  buyumlar  yasalgan.    VIII  asr  boshlarida  Toxaritondan 
Xitoyga olib chitqilgan qizil va zumrad rangli shishlalar xitoyliklarni lol qoldirgan. Toxaristonda 
ayniqcha to‘qimachilik yuksak darajada edi. Ip, jun va ipakdan rangli, guldor ta yo‘l-yo‘l matolar 
to‘qilgan.  Qimmatbaho  ipak  va  jun  matolardan  eso  asosa  zodagon  dehqonlaru  hukmdorlar 
kiyinishgan. 
Toxariston  juda  ko‘p  mamlakatlarga  elchilar  yubortb  ular  bilan  savda  aloqalari  olib 
barilgan.  Chetga  ko‘plab  qimmatbaho  toshlar  chiqarilgan.  Mashhur  Badaxshon  la’li  esa  jahon 
bozorlarid  nihoyatda  yuqori  baholangan.  Xuttalondae  uyur-uyur  zotlar,  yilqilar  olib  chiqilgan. 
Toxariston dori-darmonlari esa Xitoyda juda qadrlangan. Bu ilk feodal davlat viloyatilarida Sug‘d 
tangalariga  taqlidan  so‘qilgan  o‘z  pullari  ichki  savdo  muomalasida  yurgan.  Toxaristonning 
poytaxti qadimdan Balx bo‘lgan. 
Xullas,  Toxariston  mustaqil  ilk  feodal  davlatlar  qatorida  tursa  ham,  lekan  hali  bir  oz 
bo‘lsa-da, markazlashmagan edi. Chunkt uniig har bir viloyati o‘zining vrisiyo sulolasiga mansub 
hokimlari tomonidan boshqarilgan. Ular alohida-alohida  davlatchadarni eslatardi. Hatto ularning 
har  biri  o‘zga  yurtlarga  elchilar  yuborardi.  Shunday  qilib,  Toxariston  ilk  o‘rta  asrlarda  tashkil 
topgan mayda davlatchalar konfederatsiyasini tashkil etardi.  
Bu davrda Farg‘ona vodiysida yana b ilk feodal davlat xukm surardi. Qadida bu mamlakat 
Davan  va  Fragona  deb  yuritilgan.  Uning  podsholari  “ixshid”  deb  atalgan  poytaxti  Koson  va 
Axsikat  shaharlarida  joylashgan.  Davan  shimol  tomondan  Yettisuv,  g‘arbdan  Choch  va  Eloq, 
janubi-g‘arbdan Sug‘d, janubdan Toxaristo va sharqdan Sharqiy 
Turkiston  viloyatlari  bilai  chegaradosh  bo‘lgan.  Xitoy  manbalarida  tariflanishicha  Farg‘ona 
yerlarib juda hosildor bo‘lib aholisi dehqonchilik bilan kun kechirgan, paxta 
va  shali  ekkan.  Unda  bog‘u  bo‘stonlar  va  gulzorlar  mo‘l  bo‘lga.  Koson,  Axsikat  va  Kubo  kabi 
yirik  markaziy  shaharlarida  hunarmandchilikning  turli  sohalari  rivoj  topib  uning  mahsulotlari 
ichki  va  tashqi  bozorlarda  juda  haridorgir  bo‘lgan.  Qo‘shni  mamlakatlarga  arg‘umoqlar, 
bo‘yoqlar, rang-barang shisha buyumlar va dori-darmonlar chiqarilgan.  
 
Farg‘ona  vodiysida  o‘troq  aholi  bilan  bir  qatorda  tog‘  va  tog‘oldi  yaylovlarida 
ko‘chmanchi  va  yarim  ko‘chmanchi  chorvadorlar  yashagan.  Qurama  va  Qarmazor  tog‘lari  yon 
bag‘irlarida  qaidan  yilqichilik  bilan  shug‘ullanilgan.  Bu  diyorda  ko‘paytirilgan  tulpor  otlarning 
dong‘i jahonga taralgan. Farg‘onada qo‘y, xachir va tuyalar boqilgan. 

---

 
 
96 
 
Shunday  qilib  VI-VIII  asrlarda  Farg‘onada  dehqonchilik,  chorvachilik,  hunarmandchilik, 
xo‘jalilklari va ichki hamda tashqi savdo rivoj topgan. U mustahkam iqtisodiy poydevorli o‘lka 
edi.  Strategik  jihatdan qulay  geografik o‘rni,  mustahkam  mudofaa inshootlari bilan ta’milangan 
Koson, Axsikat, Kubo kabi yirik shaharlari, tog‘ qal’alari, vodiy bo‘ylab joylashgan qator-qator 
istehkomli qo‘rg‘onlari tufayli bu diyor kuchli harbiy imkoniyatga ham ega edi. Ilk o‘rta asrlarda 
Farg‘ona O‘rta Osiyoni siyosiy hayotida muhim ahamiyat kasb etgan qudratli davlat bo‘lgan.  
 
V-VII  asrlarda  Chirchiq  va  Ohangaron  vodiylarida  ikkita  mustaqil  ilk  feodal  davlatlari 
hukmronlik  qilgan.  Manbalarda  ulardan  biri  Choch  davlati,  ikkinchis  Eloq  mulki  nomlari  bilan 
tilga olinadi. Chochning poytaxti Chochkat shahri bo‘lib, podshohi “tudun” deb yuritilgan. Xitoy 
manbalarida Choch viloyati Shi va Chje-Shi nomlari bilan tariflanadi. Eloqning poytaxti Tunkat 
bo‘lgan, hokimlari  “dehqon” deb  atalgan. V  asrda Choch viloyati Eftaliylar davlatiga, VI  asrda 
esa g‘arbiy turk hoqanligiga bo‘ysundiriladi. VIII asrda Choch va Eloq birlashib yagona davlatga 
aylanadi  va  o‘z  mustaqilligini  tiklab  oladi.  Choch  va  Eloq  shimol  va  g‘arb  tomondan  G‘arbiy 
Turk xoqonligi, sharqdan Farg‘ona va janubdan Ustrushona bilan chenaradosh edi.  
 
Choch  va  Eloq  sertarmoq  xo‘jalikka  ega  mamlakat  edi.  Unda  sug‘orma  dehqonchilik, 
chorvachilik,  hunarmandchilik  ayniqsa  konchilik,  ichki  va  tashqi  savdo  yuksak  darajada 
rivojlangan.  Ilk  o‘rta  asrlarda  Chirchiq  daryosidan  Zog‘ariq,  Bo‘zsuv,  Anhor  va  Kalkovuz  kabi 
yirik sug‘orish tarmoqlari qazib chiqarilib, Chochning ekin maydonlari nihoyatda kengaygan. Bu 
davrda  Choch  vohasi  uzul-kesil  shakllanib  u  50  ga  yaqin  sug‘orish  shahobchalari  vositasida 
sug‘orilgan. Dehqonchilikda ko‘proq arpa, bug‘doy va tariq ekilgan. Ayniqsa Chochning poytaxt 
shahri  atroflari  obod  edi.  Unda  50  dan  ortiq  katta-kichik  istehkomlar,  feodalar  qo‘rg‘onlari  va 
ko‘shklari, obod qishloqlar qad ko‘targan.   
 
Choch  va  Eloq  tog‘lari  oltin,  kumush  rangli  madanlar  temir  va  jilvador  Choqmoq 
toshlarga boy edi. Bu tabiiy boyliklar tufayli qadimda bu o‘lkada konchilik va unga asoslangan 
hunarmandchilik  rivoj  topadi.  Oltin  va  kumushlar  qazib  olishda  ayniqsa  Eloq  O‘rta  Sharq 
mamlakatlarida shuhrat topadi. Chotqol va qurama tog‘larida joylashgan Ko‘hisim, Lashkarak va 
Koni Mansurdan kumush Qo‘shbuloq va Qizil olmasoy konlaridan oltin, Ungurlikon va Oqturpoq 
konlaridan esa feruza kovlab olingan. 
 
Rangli  va  nodir  madan  konlarining  o‘zaro  yaqinligi  ayirbosh  savdo  bozori  bo‘lgan 
ko‘chmachi  chorvadorlar  dashtining  Choch  va  Eloqqa  tutashib  ketgani  mamlakatlararo  tashqi 
savdo aloqalarnini bog‘lovchi karvon yo‘lining o‘lka orqali o‘tish bu viloyatlarda ichki va tashqi 
savdo satiqning kengayib, shaharlarning govjumlashuviga imkon beradi.  
 
Chochning  mohir  ustlari  metallarda  qurol-yaroq,  uy-ro‘zg‘or  buyumlari  oltin  va 
kumushlardan turli xildagi zeb-ziynatlar  yasaganlar, teri oshlab, charm pishirib, paxta va jundan 
mato  to‘qiganlar,  sopol  va  shisha  idishlar  yasab,  ichka  va  tashqi  bozorni  hunarmandchilik 
mahsulotlari  bilan  ta’minlaganlar.  Chochdan  oltin,  kumush,  qimmatbaho  toshlar,  g‘alla,  quruq 
meva va yilqilar chetga chiqarilgan. 
 
Shahar  aholisining  bir  qismi  savdo  bilan  mashg‘ul  bo‘lgan,  VI-VIII  asrlarda  Sharqiy 
Turkiston  bilan  savdo-sotiq  qilishda  chochliklar  Samarqand  va  Buxoro  savdogarlaridan  keyin 
uchinchi o‘rinda turgan. Choch poytaxti toshqi savdo munosabatlarining markazi edi.  
 
VII-VIII  asrlarda  Chochda  kumush  va  mis  tangalar  yasaydigan  zarbxona  bo‘lgan.  VIII 
asrda  kumush  dirhamlar  hatto  Eloqning  kumush  konlarida  ham  so‘qilgan.  Choch  tudunlari  old 
tomoniga mulkdorning rasmi, orqasiga gajak dumli sher yoki qoplon tasviri, ba’zan sulolaviy ayri 
tamg‘a  tushirilgan  chaqa  tangalar  zarb  etganlar.  Shu  davrda  so‘qilgan  Chochning  ayrim  tanga 
pullari  orasida  podshoh  bilan  yonma-yon  malika  rasmi  tushirilgan  pullar  ham  uchraydi.  Bu, 
shubxasiz, ilk o‘rta asrlarda Chochning ijtimoiy va iqtisodiy, ayniqsa siyosiy hayotida hukmdor 
tabaqa ayollarining birmuncha nufuzga ega bo‘lganligidan guvohlik beradi.  
 
Bu  davrda  turkiy  qabilalar  o‘troqlashuvining  kuchayishi,  chochliklar  bilan  olib  borilgan 
doimiy  iqtisodiy  aloqalar  tufayli  Choch  vohasi  o‘zaro  madaniy  muloqotlarning  markaziga 
aylanida. Chochda turkcha va sug‘d tillarida so‘zlashuvchi aholining safi kengayib boradi. Bioq 
choch o‘lkasi bu davrda Turk xoqonligiga tobe bo‘lishiga qaramay, hali o‘zining tili, yozuvi va 

---

 
 
97 
qadimiy  madaniyati  an’analarini  saqdab  qolgan  edi.  Bu  yerda  hali  so‘g‘d  tili  rasmiy  til  sifatida 
yuritilib,  davlat ishlariga oid  xujjatlar, chaqa va tangalar zarb  etish  ishlari, hukmdorlar nomidan 
bitiladigan yozuvlar mazkur xatda ifodalanardi. 
 
Chochning ijtimoiy tarkibi  ham  ilk feodal  jamiyatigaxos  edi.  U  mulkdor tabaqa-zodogon 
dehqonlar,  mexnatkash  tabaqa-erkin  jamoa  a’zolari  –  ozolar;  mulkdor  tabaqaga  mute-kadivarlar 
hamda erksiz qul va cho‘rilardan iborat edi.