O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti o‘zbek filologiyasi fakulteti

 Vatan,  mamlakat,  yurt,  diyor,  el,  mulk  kabi  sinonim  so’zlariga 

A.Hojiyevning “O’zbek tili sinonimlarining izohli  lug‘ati”

32

 da quydagicha 

ta’rif  berilgan:  Kishi  tug‘ilib  o’sgan,  o’zi  uning  fuqorasi  bo’lgan  joy, 

hudud.  Vatan  so’zida  fuqora  xalq  tushunchasi,  u  mansub  bo’lgan  joy 

tushunchasi  bilan  birlashgan,  shuningdek,  unda  joy  (hudud)  ning  fuqorasi 

xalqqa  mansubligi,  uning  yashash  ottenkasi  aks  etib  turadi.  Mamlakat 

ko’proq  adabiy  nutqqa  xos  bo’lib,  unda  “yashash  joy”  ottenkasi  juda 

kuchsiz,  hatto  yo’q  darajada  bo’ladi.  Bu  so’z  umuman  biror  xalq  yoki 

xalqlar  uchun  umumiy  (birlashtiruvchi)  hududni  bildiradi.  Yurt  ko’proq 

                                                             

31

 Абдусаидов А. Газета тилининг лексик-стилистик хусусиятлари. – Самарқанд, 1991, 42-55-бетлар. 

32

 Ҳожиев А. Ўзбек тили синонимларининг қисқача луғати. - Тошкент: Фан, 1963,  74-бет. 

 

---

36 

 

oddiy  nutqqa  xos  va  ma’lum  joy  bilan  shu  joyga  mansub  xalqni  ham 

qo’shib ifodalay oladi. El nisbatan  eskirgan, hozir ko’proq poetik asarlarda 

uchraydi.  Diyor    poetik  uslubga  xos.    Bu  so’z  umuman  ma’lum  bir  joy 

ma’nosida (ma’lum xalqqa mansublik tushunchasi) ham qo’llanadi.   

Gazeta tili uchun, asosan mamlakat , vatan ba’zan esa yurt so’zlarining 

qo’llanilishi  xarakterlidir.  Misollar:  Vatan  aziz  jasorat  mangu  (Z., 

19.01.2013. 2-bet, sarlavha). Shuning uchun ham  vatanimiz  mustaqilligining 

ilk  yillarida  jismoniy  va  ma’naviy  barkamol  avlodni  tarbiyalash  davlat 

siyosiy  darajasiga  ko’tarildi(Z.,  19.01.2013.  2 -bet).  Gazeta  tilida  vatan 

sinonimi  asosan  xabar  tilida  qo‘llaniladi.      Bu  shubhasiz  mamlakatimizning 

har  jabhada  yildan  yilga  barqaror  rivojlanib  borayotgani  va  natijada 

turmushimizning  yanada  obod  bo’lib  borayotganidan  dalola tdir  (Z., 

12.03.2013.1-bet). Bir so’z bilan aytganda, mamlakatimiz rahbari tashabbusi 

va  ko‘rsatmalari  bilan  qishloq  joylarda  namunaviy  loyhalar  asosida  uy -

joylarning  keng  ko‘lamda  barpo  etilayotganligi  nafaqat  bugunni,  balki 

ertasini  o‘ylab  mehnat  qiladigan  xalqimiz  orzu-istaklarining  ro‘yobidir  (Z., 

12.03.2013.2-bet). 

 Misollarda  ko‘rinadiki, 

vatan  va  mamlakat  so‘zlarini  bemalol 

almashtirish  mumkin,  chunki  ularda,  asosan,  bir  xil  uslubiy  ma’no 

ifodalangan.  Ammo  hamisha  ularni  o‘zora  almashtirib  bo’lmaydi.   Misol: 

Yevropaning    ayrim  mamlakatlarida  ipoteka  bozori  bugungi  kunda  to‘liq 

tiklanmay, 

moliya 

bozorining 

bir 

qator 

tarmoqlarida 

boqimanda 

qarizlarning  ko‘payib  borayotgani  katta  muammolarini  keltirib  chiqmoqda 

(Z.,12.03.2013.2-bet). 

Ushbu  misollarda  almashtirish  mumkin  ,  lekin  ma’no  nozikligi 

jihatidan  farq  qiladi:  Yurtimiz  tinchligi  fuqoralarimizning  osayishta 

turmush  kechirishi,  sarhadlarimiz  daxlsizligi  harbiylarning  sergak  va 

ogohligiga  bog‘liq  (Z.,  19.01.2013.1-bet).  Bundan  ham  ko‘rinib  turubdiki 

sinonimlarni o‘z o‘rnida qo‘llanishi ham muhim ahamiyat kasb etadi.  

---

37 

 

Puxta, pishiq, mustahkam, mahkam, chidamli.  A.Hojiyevning “O’zbek 

tili  sinonimlarining  izohli  lug‘ati” 

33

da  quyidagicha  ta’rif  berilgan: Buzilish, 

yirtilish  kabilarga  chidamlilik  darajasi  yuqori  omonatning  aksi.  Puxta,  pishiq 

narsalarning  buzilish,  yirtilish,  uzulishiga  chidamlilik  darajasi  yuqori  degan 

ma’noda  keng  qo‘llaniladi.  Mustahkam  asosan  buzilishga  chidamlilik  darajasi 

yuqori degan ma’noda qo‘llanadi.  Mahkam bu ma’noda kam qo‘llanadi. Misollar: