O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti Nasimxon rahmonov

Boburno-
та, Toshkent, 1960, 239-240-b.)
Husayn Boyqaro Navoiyga bag‘ishlab “Risola” ham yozgan. “Ri- 
sola” “Munojot” ruhida yozilgan. “Risola”da ham shoh, ham shoir bu 
olam saodati va cheksiz ne’matlariga yetkazgani, Jomiy va Navoiy kabi
497

---

allomalar bilan zamondosh, hamnafas qilgani uchun Xudoyi Taologa 
shukrona aytadi.
Savol va topshirqlar
1. Sayyid Qosimiyning qaysi dostonlari bizga yetib kelgan?
2. “Majma’ ul-axbor”ning tuzilishini ayting.
3. “Haqiqatnoma” dostonining tuzilishini aytib bering.
4. “Haqiqatnoma” dostonining tuzilishi haqida sobzlab bering.
5. “Ilohiynoma” dostoni kimning asari ta’sirida yozilgan?
6
. Attor bilan Qosimiy “Ilohiynoma”laridagi farqlarni ayting.
7. Husayn Boyqaro ijodining asosiy xususiyatlari nimalardan ibo-
rat?
498

---

XULOSA
Biz o‘zbek mumtoz adabiyotining eng qadimgi davrlardan XV 
asming birinchi yarmigacha boigan tarixini sizlarning e’tiboringizga 
havola qildik. Mazkur qoilanmada ilk marta islomgacha bo‘lgan davr 
turkiy, ya’ni o‘zbek adabiyotining vujudga kelishi va tarixiy taraqqiyoti 
tamomila yangicha qarash va tahlil usullari orqali o‘rganildi va talaba- 
lar, ilm ahli, qolaversa, keng jamoatchilik e’tiboriga havola qilindi. Biz 
asosan, davming yoki badiiy asarda ilg‘anmaydigan ijtimoiy-siyosiy 
jarayonlarga emas, balki badiiy matnga asosiy e’tibomi qaratdik. Tala- 
bada ham, oddiy kitobxonda ham badiiy didni tarbiyalash hamma davr- 
dagi badiiy asaming birinchi vazifasidir. Agar adabiyot shu vazifasini 
bajarmasa, o‘z-o‘zidan e’tibordan chetda qoladi va adabiyot maydoni- 
dan chiqib ketaveradi. Shuningdek, “Qisasi Rabg‘uziy”, “Nahj ul- fa- 
rodis”, “()‘g ‘uznoma”, “Jome’ut-tavorix”, “To‘rt ulus tarixi” kabi bir 
qator e’tibordan chetda qolib kelgan badiiy, tarixiy-adabiy asarlar, Abu 
Rayhon Beruniy kabi qomusiy olimlaming adabiyotshunoslik faoliya- 
ti, Ibn Sinoning “Hayy bin Yaqzon” kabi falsafiy asarlari va b. ko‘plab 
ijodkorlarning siyosiy nuqtai nazardan badiiy asar sifatida inkor qilingan 
yoki qoralangan asarlari oliy o‘quv yurtlari dasturiga kiritildi va mazkur 
qo‘llanmadan ham joy oldi.
Badiiy asar tushunchasi kengdir. Har bir davr adabiyotining o‘z 
badiiy mezonlari, qoidalari bor bo‘lib, albatta, keyingi davr adabiyoti 
uchun zamin bo‘lgani shubhasiz. Biz o‘zbek adabiyoti tarixini Sho‘ro 
davridagidan tamomila farqli ravishda ilgari o‘zimiz ishlab chiqqan ta- 
moyillar asosida davrlashtirdik. Biz o ‘zbek adabiyotini davrlashtirish 
tamoyillari haqida alohida monografiya ham yaratdik. Albatta, hali maz­
kur qo‘llarunada jiddiy o‘rganilishi, yoritilishi zarur bo‘lgan masalalar 
bor. Kelgusida bu masalalar takomillashtirib boriladi.
Biz mazkur qo‘llanma yuzasidan takliflami va mulohazalarni bajo- 
nidil qabul qilamiz. Bizning elektron manzilimiz:
[e-mail]
499

---

ILOVA
0 ‘ZBEK ADABIYOTI TARIXI VA AYRIM JANRLAR 
TAKOMILI
0
‘zbek adabiyoti tarixiga nazar solganda, shubhasiz, uning jahon- 
dagi ko‘pgina xalqlar adabiyoti kabi boy adabiy merosga ega ekanligi 
ko‘zga tashlanadi. Bu adabiyotning ildizi uzoq davrlarga borib taqaladi. 
Uning shakllanishi va taraqqiyoti bevosita qadimgi turkiy adabiyot bilan 
mustahkam bog‘liq. Chunki o‘zbek adabiyoti qadimgi turkiy adabiyot 
negizida rivoj topgan. «Qadimgi turkiylar davridagi adabiy an’ana iz- 
siz yo‘q bo ‘lib ketmadi, balki o'zida murakkab estetik-adabiy tizimni 
gavdalantiradigan mumtoz turkiy she’riyatga kirib keldi»148. Qadimgi 
turkiy moniylik she’rlari, turkiy buddaviylik adabiyoti, Urxun-Enasoy 
obidalari, «Devonu lug‘otit turk»da saqlanib qolgan badiiy ijod namuna- 
larining shakliy-poetik xususiyatlari ilk klassik davrdagi turkiy adabiyot- 
da davom etganligi turkiy adabiyotning uzluksiz ravishda taraqqiyotda 
boMganligini ko‘rsatadi.
Turkiy adabiyotda she’r qadimdan mavjud. She’ming shakllanishi 
turkiy adabiyotning ichki imkoniyatlari asosida paydo bolgan. Bu xu- 
susiyat uning janrlar tizimida yaqqol ko‘rinadi. Qadimgi turkiy adabi- 
yotdagi ayrim janrlar to‘g‘risida «... so‘z yuritilganda, hozirgi janrlar 
haqidagi tasavvurlardan bir oz chekinishga to‘g ‘ri keladi. Aks holda, 
qadimgi turkiy adabiyotdagi janrlaming paydo boTishi va o‘ziga xosli- 
gini, ilk klassik davrdagi adabiy janrlardan farqlarini ko‘rsatish imkoni 
bo‘lmaydi»149. Har qanday janming har bir xalq adabiyotida o‘ziga xos 
shakllanish va taraqqiyot yoTi mavjud. Janrlar qotib qolgan narsa emas, 
ular ham ma’lum bir davrda tug‘iladi, shakllanadi va boshqa janrlarning 
yuzaga kelishiga ta’sir ko‘rsatadi. «Har bir janr avvalo aralash (sinkre- 
tik) tarzda yashaydi, tabaqalanish shundan keyin boshJanadi. Shuning 
uchun ham janr shakllangan narsa, bungacha u silliqlanadi, tarashlanadi, 
tekislanadi, unga jilo va pardoz beriladi. Barqarorlikkina emas, balki ta- 
rixiy shakllangan bo‘lish ham janrlarning muhim belgisidir. Bundan do- 
imo yangi janrlar tug‘ilib turishi mumkin degan xuiosa kelib chiqadi»1511
148 С теблевз И.В. С емантика газелей Бабура. М осква, Н аука, 1982. С. 5.
149 R a h m o n o v N . Ruhiyaldagi nur m urodi. Toshkent, X alq m erosi, 2002. B. 55.
150 A dabiy turlar va janrlar. 3 jild lik , 2-jild. Toshkent, Van, 1992. B. 132.
500

---

Janrlaming takomilida ijodkorlarning ham alohida xizmatlari bor. 
Chunki har bir shoir qaysi bir janrda qalam tebratmasin, birinchi nav- 
batda, o‘z qobiliyat va iqtidorini namoyish etadi. Ikkinchidan, ular o ‘sha 
janrlaming takomiliga ham ma’lum darajada ta’sir ko‘rsatadi. Demak, 
ijodkoming individual mahorati orqaii janrlardagi o‘ziga xoslik ham na~ 
moyon bo‘la boradi. Shoir uchun faqat bitta emas, bir nechta janrda asar 
yaratish imkoniyati mavjud. Bu bevosita uning iste’dodi bilan bog‘liq 
tarzda yuzaga chiqadi. Badiiy adabiyotning taraqqiyoti birgina shoirda 
bir necha janrlarda ijod qilishga sharoit yaratadi. Bizgacha yetib kelgan 
qadimgi turkiy adabiyot namunalarini o‘rganish, yakka ijodkorlarning 
asosan sanoqli bitta yoki ikkita janrlarda asarlar yaratganligidan dalo- 
lat bersa, ilk klassik davrdan boshlab, shoirlaming janrlardan foydala- 
nishida o‘ziga xos keng qamrovlilik kuzatila boshlaydi. Masalan, katta 
hajmdagi asar muallifi bo‘lgan Yusuf Xos Hojib doston janri rivojiga 
munosib hissa qo‘shgan bo‘lsa-da, biroq u “Qutadg‘u bilig” tarkibida 
bir necha janrlardan mahorat bilan foydalangan. Dostondagi masnaviy, 
to'rtlik, qasida elementlari shundan dalolat beradi. Bu an’ana Adib Ah­
mad ijodida ham davom ctadi. “Hibat ul-haqoyiq” asarida ham to‘rtlik, 
masnaviy bilan birgalikda g‘azalga xos belgilar mavjud. Nasriy asarlar 
tarkibida kichik lirik janrlaming uehrashi va, shuningdek, nomalar asosi- 
da yaratilgan badiiy ijod namunalarida ham bir necha janrlardan samarali 
foydalanish yozma adabiyotning o‘sha davrlardagi ichki qonuniyatlari 
bilan bog‘liq tarzda yuzaga kelgan hodisa sanaladi. Umuman, bunday 
x us us i у at qadimgi turkiy adabiyot uchun bcgona emas. Xususan, bitik- 
toshlar matnida ham shunday holat kuzatiladi. Qolaversa, bunday an’ana 
og‘zaki adabiyotda ham bor.
Bir shoirning bir necha janrga murojaat etishi va ularda alohida-alo- 
hida mustaqil she’r yozishi keyingi asrlardan boshlab, tabiiy jarayonga 
aylana bordi. Bu hodisani yakka individual ijodkorda Sayfi Saroyidan 
boshlab kuzatish mumkin. Undan bizgacha yetib kelgan adabiy meros 
ko‘lami unchalik ham ko‘p bo‘lmasa-da, biroq borlarining o‘zi ham sho- 
iming anchagina sermahsul ijodkor bo‘lganligidan darak beradi. Jumla- 
dan, Sayfi Saroyi g ‘azal, masnaviy, mboiy, cbiston, qasida kabi kichik 
lirik janrlar bilan bir qatorda doston janrida ham o‘zini sinab ko‘radi. 
Hattoki, tarjima bilan shug‘u!lanadi. Bunday keng qamrovlilik keyin­
gi davrlarda yashagan Atoiy, Sakkokiy, Lutfiy, Gadoiy, Hofiz Xoraz- 
miy kabi barcha shoirlarda ham bor. Ular bir necha janrlarda ijod qilish
501

---

uchungina emas, balki janrlarning imkoniyatini kengaytirish, ulaming 
takomili va m ashhur bo ‘lishini ta ’minlash, ularcla she’r yozish badiiy 
ijod olamida o ‘ziga xos an ’anaga aylanisbi uchun ham xizm at qildilar. 
Lekin shuni alohida ta ’kidlash lozimki, bu davrlardan boshlab, ayrim 
janrlarning yetakchiligi k o ‘zga tashlana bordi. Xususan, g ‘azal haqida 
shunday fikr aytish mumkin. Urauman, janrlarning taraqqiyoti badiiy 
adabiyotning rivoji bilan bir qatorda shoirlarning individual mahoratiga 
ham bog‘liq ravishda amalga oshishini unutmaslik (ozim.
T O ‘R T L lK
To'rtliklar qadimdan turkiy xalqlar she’riyatida keng qoMlanilib ke- 
ladi. Hozirgi mavjud manbalarga tayangan holda aytish mumkinki, biz- 
gaeha to‘rtliklaming turkiy yozma adabiyotdagi eng qadimgi namunalari 
Moniy va Budda muhitida yaratilgan she’rlar orqali yetib kelgan. Mazkur 
she’rlar buddaviylik va moniylik dini g ‘oyalari bilan sug‘orilganligi sa- 
babli g ‘oyaviy jihatdan keyingi davr she’rlaridan farqlanadi. Har ikkala 
diniy oqimdagi mavjud she’rlarni shakliy-poetik tomondan kuzatish ular- 
da to ‘rtliklaming yetakchi mavqega ega ekanligini tasdiqlaydi. Bizgacha 
yctib kelgan moniylik151 ta ’siridagi ijod namunalari mazmunan madhi- 
yalardan, diniy-axloqiy she'rlardan iborat. Mazkur she’rlaming yozilish 
vaqti Turk xoqonligi tugab, uning o ‘m iga turkiylaming eng katta qavm- 
laridan biri uyg‘urlarning hokimiyatni egallagan davri — YI11 asming 
ikkmchi yarmiga to ‘g ‘ri keladi. Darhaqiqat, dastlab Eronda shakllangan 
moniylik oqimi turkiy urug‘ va qabilalar orasidan uyg‘ur xoqonligida 
rasmiy davlat dini darajasiga ko‘tarildi. Uyg‘urlar moniylikni «... qabul 
etib, o ‘z madaniyat va hayotlarini bir qadar o ‘zgartirdi!ar. Urxun alifbosi 
o ‘m iga so‘g ‘dcha asosida shakllangan yozuvni (uyg‘ur yozuvini) oldilar 
va qayd etish kerakki, ularning jangovarligi ancha susaydi»152.
1,1 
Qarang: Aral R.R. Eski tiirk $iiri. A nkara, 1У91; Tugusheva L.Y u. Poetiehcskie pam yatniki 
drevnix uygurov // Tyurkologieheskiy sbornik, 1972, M oskva, Nauka, 1973. S.238-242; Bombachi 
A. Tyurkskie lite ra tu ra ...// Z arubejnaya tyurkologiya. M oskva, Nauka, 1986. S. 196-200; G aben 
A.f. D revnetyurkskaya literatura // Zarubejnaya tyurkologiya. Moskva, N auka. 1986. S.322-326; 
Ralmion N. Turk xoqonligi. Toshkent, Xalq m erosi, 1993; Q ayum ov A. va boshq. Qadim gi yozm a 
yodgorliklar. Toshkent, Y ozuvchi, 2000; Rahm onov N. Ruhiyatdagi n u rm u ro d i. Toshkent, X alq 
merosi, 2002; M am atqulov M . Qadim gi turkiy adabiyotda lo'rtlik va m arsiya. Toshkent, Yangi asr 
avlodi, 2006; Stebleva I.V. Jizn i literatura doislam skix tyurkov. M oskva, V ostoehnava literatura, 
2007; G um ilev L.N. Q adim gi turklar. losh k en t, Fan, 2007; Stebleva l.V . T yurkskaya poelika. 
Moskva, V ostoehnava literatura, 2012; A lim uxam cdov R.A, Qadimgi turk-m oniv adabiyoti 
m anbalari. lul. fan. dok. ... diss. avtorcferati. Toshkent, 2.016.
153 
Usmon Turon. T urkiy xalqlar m afkurasi (Tarjim on: U lug'bek A bdulvahob). Toshkent, 
C h o lp o n , 1995. B.67.
502

---

M azkur dinning qonun-qoidalariga k o ‘ra, odamlarga ozor berish 
v a u la m i oTdirish, hattoki, hayvonlaming g o ‘shtini yeyish taqiqlangan. 
Shu sababli «... ilgari go ‘sht bilan ovqatlanadigan xalq endi guruch bilan 
oziqlanadigan bo'ldi. Ilgari qotillik k o ‘p b o ‘lgan mamlakatda endi faqat 
ezgulik hukm suradi. K o‘rinadiki, moniylik ta ’limoti qabilalar, qolaver- 
sa, mamlakatlar o'rtasidagi o ‘zaro ichki ni/olarning oldini olishga, xalq- 
larni tinch-totuv yashashga undovchi bir chaqiriq edi»153.
M oniylik she’rlarida o £sha davrlarda yashagan turkiylaming dunyo- 
qarashi, urf-odatiari, olamning tuzilishi to ‘g ‘risidagi tasavvurlari, diniy- 
axloqiy qarashlari o ‘z aksini topgan. Bu tushuncha va tasaw urlar Moniy 
asos solgan dinning qonun-qoidalari, mezonlariga tayanadi. Ayniqsa, 
Tong tangrisiga bag‘ishlangan madhiyada shunday xususiyat ko‘zga 
tashlanadi:
Tang tengri kelti, Tong tangrisi keldi,
Tang tengri o ‘zi kelti. Tong tangrisi o‘zi keldi.
Tang tengri kelti, Tong tangrisi keldi.
Tang tengri o ‘zi kelti. Tong tangrisi o ‘zi keldi.
Turunglar, qam ag‘ begier, qadashlar,
Tang tengrig o ‘gelim.
Turinglar barcha beklar, qardoshlar,
Tong tangrisini madh etaylik.
K o‘rugme kun tengri, K o‘ringan kun tangri,
Siz bizni kuzeding Siz bizni qo ‘riqlang.
K o‘runugme ay tengri, K o‘ringan oy tangri,
Siz bizni qurtg‘aring. Siz bizni qutqaring.
Tang tengri! Tong tangrisi?
Yidlig1, yiparlig" G o‘zal hidli, mushk hidli 
Y aruqlug‘, yashuqlug' Yaltiragan, nur sochib turgan 
Tang tengri! Tong tangrisi!
Tang tengri! Tong tangrisi!
1S5 Kahmon N. T urk xoqonligi. Toshkent. AbcfuJIa Qodiriy noivitciagi X alq m erosi nashriyoti, 
1993. B. 104.
503

---

Tang tengri! Tong tangrisi!
Y idlig1, yiparlig‘ G o ‘zal hidli, mushk hidli
Yaruqlug‘, yashuqlug‘ Yaltiragan, nur sochib turgan
Tang tengri! Tong tangrisi!
Tang tengri!154 Tong tangrisi!
She’r 20 misradan tashkil topgan boTib, uning tuzilishida so ‘z 
va misralar takrori asosiy rol o ‘ynaydi. Beshinchi va oltinchi misralar 
xuddi naqorat vazifasini bajarib, aytilayotgan fikrga e ’tiborni kuchayti- 
rishga xizmat qilyapti. She’rdagi b o ‘g ‘inlar tarkibiga e ’tibor qiladigan 
boTsak, ular o ‘rtasida ham farqning mavjudligi ko ‘zga tashlanadi va 
ularning miqdori 3 bo ‘g ‘indan 10 b o 'g ‘ingachani tashkil etadi. Shuning- 
dek, to rtlik va beshlik shakllari she’r bandlarini tashkil etgan hamda 
bir she’r tarkibida bandlam ing xilma-xilligini hosil qilgan. Bunday hoi 
boshqa ayrim moniylik she’rlarida ham uchraydi. Buning sababini, biz- 
ningcha, xalq og‘zaki ijodining ta ’siri bilan izohlash lozim. Yozma ada- 
biyotda esa «... she’r qanday band bilan boshlansa, shunday band bilan 
tugaydi, y a’ni qat’iy qonunlashgan sistemaga rioya qilinadi»155. Xalq 
og‘zaki ijodida bir she’r doirasida turli bandlardan foydalanish kuzati- 
ladi. «Masalan, dostonlardagi bir she’riy boTakda yoki monolog, dia- 
loglarda ham ikkilik, ham uchlik, ham to ‘rtlik yoki bir necha misrani o ‘z 
ichiga olgan bandlam i qoTlash mumkin, zero, bunday erkinlik xalq epik 
she’riyatining asosiy xususiyatidir»’56
M oniylik she’rlaridan ikkitasining muallifi m a’lum bo‘iib, ular - 
shoir Aprinchur tigin tomonidan yozilgan. Aprinchur tiginning shaxsiya- 
ti va ijodi to ‘g ‘risida m a’lumotlar mavjud emas. Shoir qalamiga mansub 
she’rlardan biri to ‘rtlik, biri esa uchliklar shaklida yaratilgan. T o‘rtliklar 
tarzida yozilgan she’r madhiya boTib, unda Tangrining sifatlari ulug‘la- 
nadi.
Darvoqe, nima uchun uchlik shakli ham, xuddi to ‘rtliklar qatori, qa­
dimgi turk she’riyatida yetakchi? Bu - erkin she’rga xos xususiyat qa­
dimgi turkiy she’riyatda boshlanganidan dalolatdir.
154 Aral R.R. Bski tiirk §iiri. A nkara, 1991. S. 8. (B undan kcyirigi m isojlar ham m azkur kilobdan 
olinib, sahifasi qavsda k o ‘rsatiladi).
155 Rayhonov F. S he’r qanolidagi yulduzlar. Toshkcnt, G 'afu r G 'u lo m nom idagi A dabiyot va 
sa n ’at nashriyoli, 1986. B. 39..
Rayhonov F. 0 ‘sha kitob. B. 39.
504

---

M oniylik muhitining m ahsuli b o ‘lgan she’rlardan yana biri « 0 ‘lim 
tasviri» deb noralanadi. She’r 7 banddan tarkib topgan b o ‘lib, oxirgi ban- 
dining so ‘nggi misralari nuqsonli. Bu she’rda ham b o ‘g ‘inlar miqdori 
orasida tenglik mavjud emas. Uning 6 misrasi 11 b o ‘g ‘inli, 13 misrasi
10 bo‘g ‘inli, 4 misrasi esa 9 b o ‘g ‘inli b o ‘lsa, 7,8,13 b o ‘g ‘inlilari bir mis- 
radan iborat. M isralardagi b o ‘g ‘inlar sonining xilma-xilligi uni yuqori- 
dagi she’rlarga yaqinlashtiradi. Tong tangrisiga bag‘ishlangan madhiya 
hamda Aprinchur tigin m adhiyalarida asosan so‘z va misralar takrori 
ohangdoshlikm yuzaga keltirgan b o ‘lsa, mazkur she’rda qofiyalaming 
o ‘rni muhimdir:
Tuzun bilge kishiler tirilelim,
Tengrining bitigin biz ishidelim,
To^rt ilig tcngrilerke tapinalim,
T o‘rtu lu g ‘ emgekde qurtulalim.
(yeT§, 
24-bet)
Asil, bilimli kishilar to ‘planaylik,
Tangrining kalomini tinglaylik.
T o'rt hokim tangriga sig‘inaylik,
T o‘rt o g ‘ir azobdan qutulaylik.
C)‘rni kelganda shuni ta ’kidlash lozimki, moniylik she’rlaridagi 
qofiyalanuvchi so ‘zlam ing k o ‘pchiligida raviylar o ‘zaro to ‘liq mos kel- 
maydi. Qofiyalanishdagi bunday erkin uslub m oniylik she’rlarini xalq 
og‘zaki ijodiga yaqinlashtiradi. Chunki folklorda qofiya unsurlari qoi- 
dalariga qat’iy rioya qilish talab etilmaydi. Bu xususiyat, y a’ni raviylar- 
ning nomuvofiqligi moniylik she’rlari qofiya tizimi va xalq og ‘zaki ijodi 
namunalaridagi qofiyalarda o ‘xshash tomonlar mavjudligini k o ‘rsatadi.
Qadimgi turkiy moniylik she’rlari orasida hajm jihatidan eng kat- 
tasi b o ig a n madhiya - Moniyni ulug‘lashga bag‘ishlangan. Uning 123 
to'rtlikdan iborat bo ‘lgan 492 misrasi saqlanib qolgan. M avjud misralar- 
ning k o ‘p qismida o ‘chib ketgan so ‘zlar anchagina uchraydi. Biroq to ‘liq 
yetib kelgan to ‘rtliklarning o ‘zi ham she’rning tuzilishi, g ‘oyaviy-badiiy 
xususiyatlari to'g'risida m a’lum bir tasa w u r uyg‘ota oladi.
Yuqoridagi madhiyalarda asosan so‘zlam ing takrorlanib qoMlanishi 
ohangdoshlikni yuzaga keltirishini k o ‘rib o ‘tgan edik. Ulardan farq-
11 ravishda, m azkur she’rdagi ohangdoshlik tovushlar takrori asosiga
505

---

qurilgan. She’rning har bir to‘rtligida vertikal holdagi tovushlar takro- 
ri (alliteratsiya) mavjud. Jumladan, dastlabki to ‘rtlik «а» tovushi aso- 
sidagi ohangdoshlikdan tarkib topgan b o ‘Isa, bunday xususiyat keyin- 
gi to ‘rtlikda ham davom etadi, ya’ni uning misralari ham «а» tovushi i 
so‘zlar bilan boshlangan:
Anuntumuz sizinge,
Asra ko'ngulin yukungeli.
Aling amti um ug‘ inag‘,
Alqunung barcha yukunchin.
(yeT§, 36-bet)
Olchoq k o ‘ngul ila topinaylik deb 
so‘ng k o ‘ngildan egilgani.
Har kishining butun bu ta ’zimlarini 
endi qabul cting, ey umid, ishonchimiz
She’r davomida to ‘rtliklaming o ‘zaro qofiyalangan o ‘rinlari ham 
k o ‘zga tashlanadi, lekin ularning qofiyalanish tizimi birday shaklga ega 
emas.
Nim a uchun qadimgi turkiy moniylik she’rlarining qofiyalanis- 
hida m a’lum bir qoida yo‘q, degan savol tug‘iladi. Moniylik she’rlari 
qofiyalanish tizimining birday shaklga ega emasligi, bizningcha, ularda 
alliteratsiyaning yetakchiiik qilishi bilan izohlanadi. Aytish mumkinki, 
alliteratsiya moniylik she’rlarining asosiy xususiyatidir. Zero, b o ‘g ‘inlar 
miqdorining erkinligi, m isralaming birday tovushlar bilan boshlanishi, 
tovushlar takrorining she’r ritmini hosil qilishdagi yetakchiligi kabilar 
ayni alliteratsion she’rning belgilari hisoblanadi. Alliteratsion she’rga 
xos bo‘lgan bu kabi xususiyatlar turkiy she’riyat taraqqiyotining ke- 
yingi davrlarida ham davom etgan. Garchi «Hibat ul-haqoyiq»dagi 
to ‘rtliklarning asosiy she’r unsuri qofiya hisoblansa-da, biroq ulardagi 
ohangdoshlikni hosil qilishda alliteratsiyaning ham o ‘z o ‘mi bor157:
Biliklik bilikni adragan b o iu r,
Bilik tatg‘in, ey do‘st, biliklik bilur.
157 
Bu haqda qarang: 
X o ‘jan o v a 
G. 
«Hibat ul-haqoyiq» 
haqiqatlari. Toshkent. 
Adabiyot 
va 
san’at, 2001. B. 78-80..
506

---

Bilik bildurur erga bilik qadrini,
Bilikni biliksiz udun ne qilur158.
Xulosa tariqasida yuqoridagi fikrlami umumlashtirib, moniylik 
she’rlariga xos xususiyatlar sifatida quyidagilami k o ‘rsatish mumkin:
1 
1) tovush, so‘z va misralar takrori yetakchi;
1 
2) bo‘g ‘inlar miqdori xilma-xil;
3) bir she’r tarkibida turli she’riy shakllar mavjud;
2 4) bir she’r doirasida har xil qofiya k o ‘rinishlari uchraydi.
M oniylik she’rlarining shakliy-poetik xususiyatlari uzluksiz ravish-
da ilk klassik davrda, xususan «Devonu lug‘otit turk»da ham davom 
etgan. Qadimgi turkiy she’riyat yuzasidan fikr bildirgan b a ’zi Ovrupo 
olimlarining qarashlari turli-tumandir. Jumladan, P.Peloning fikricha, 
qadimgi turkiy she’rlar (moniylik she’rlari nazarda tutiladi - M.M.) 
qofiyalangan emas, balki sh e’r misralari boshidagi alliteratsiyaga asos- 
langan. «Devon»dagi she’rlar esa fors she’riyatining ta ’siridan guvohlik 
beradi159.
T o‘rtliklarning qadimgi turkiy adabiyotdagi namunalarini Budda- 
ga topingan turkiylam ing she’riyatida ham kuzatish mumkin. «Budda 
dini YI-YIII asrlar davomida 0 ‘rta Osiyoda tarqala boshlagan cdi. Biroq 
К о ‘ k-turk hukmdori Bilge Xon va uning vaziri Tо ‘nyuquq bu dinni yums- 
hoqlik va miskinlikni targ‘ib etgani, jangu jadalni va hayvon so‘yishni 
man qilgani, xullas, turklarning hayot tarzlariga nouyg‘un kelgani uc- 
hun rad etdilar. Chunki Budda dini millatning harb qudratini buzib, Chin 
xavfiga y o ‘l ochishi mumkin edi»lfi0. Professor Nasimxon Rahmonov- 
ning ta ’kidlashicha, buddizmning qabul qilinishiga b o ‘lgan qarshilik 
Turk xoqonligining sharqiy qismiga aloqador. Shu sababli Urxun va 
Enasoy yodnomalarida buddizmning ta ’siri sezilm aydi161. Shomonlik 
xoqonlikdagi asosiy din boTsa-da, bu davrlarda turkiylam ing muqim bir 
dinga sig ‘ingan]iklari kuzatilmaydi. Chunki turli turkiy urug‘ va qabila- 
lar shomonlik bilan birga, m oniylik va buddizmga aralash holda e ’tiqod 
qo‘yganlar. Har bir din vakillari o ‘z dinining g ‘oyalarini yoyish ham- 
da targ‘ib etishda adabiyotning kishilarga bo‘ladigan ta ’siridan unumli
158 
Y ugnakiy Л . Hibat ul-haqoyiq (N ashrga tayyorlovchi: Q .M ahm udov). Toshkent, Badiiy 
adabiyot, 1971. B. 43.
С теблева И.В. Развитие тю ркских поэтических форм XI века. М осква, Н аука, 1971. С.7.
1411 Usmon Turon. Turkiy xalqlar m afkurasi. Toshkent, C ho'lpon, 1995. B. 13.
141 Rahm on N. Turk xoqonligi. Toshkent. X alq m erosi, 1993. B. 103.
507

---

foydalanishga harakat qildilar va natijada mazkur dinlar ta ’siridagi ba­
diiy ijod shakllana boshladi. Shu tariqa qadimgi turkiy budda she’riyati 
maydonga keldi. L.Yu.Tugushevaning qayd etishicha, budda muhitida 
yaratilgan turkiycha she’rlar 1500 misradan ortadi162
. M azkur she’rlam ing hajmi turlicha bo‘lib, uiar dinning qonun-qo- 
idalari, shuningdek, buddaviylik g ‘oyalarining targ‘ibiga bag‘ishlangan. 
She’rlardan ayrimlarining muallifi m a’lum. Umuman, buddizmning 
ta’sirida yashagan va ijod qilgan hamda nomlari bizgacha yetib kelgan 
shoirlar anchagina uchraydi. Ki-ki, Pratyaya-Shiri, Asig Tutung, Kul 
Tarqon, Chisuya Tutung, Qalim Keysi, Singku Seli Tutung kabilami 
shular jum lasiga kiritish mumkin.
«Sergaplik rangi» she>ri 60 misradan tarkib topgan to ‘rtliklar tizimi- 
dagi 15 banddan iborat boTib, quyidagi misralar bilan boshlanadi:
0 ‘ng bashlap adqang‘ularqa biliglcr qachar,
0 ‘kush qara ayig‘ y o ‘llug‘ urug‘ug ‘ sachar.
0 ‘glug kishi istim tutchi yasmaqsiz bachar,
0 ‘seliksiz yig nirvanning qapig‘in achar.
(yeT$, 120-bet)
Band misralari «qacbar», «sachar», «bachar» va «achar» so‘zlari 
orqali o ‘zaro uyg‘unlashgan holda qofiya tarkibidagi undosh hamda 
unli tovushlar takrori she’rdagi jarangdorlikni yuzaga keltirib, «а-а-а-а» 
ko‘rinishdagi qofiya shaklini hosil qilgan. Har bir misradagi b o ‘g ‘inlar 
soni 13 ga teng. Barcha misralar qadimgi turkiy she’riyatga xos xusu- 
siyat - bir xil tovushli so‘zlar bilan boshlanayapti. She’rning qolgan 
bandlaridan 7 tasi (2,3,6,8,12,14,15-bandlar) ham xuddi «а-а-а-а» tar- 
zida qofiyalangan bo‘lsa-da, lekin ayrim to‘rtlik misralaridagi bo‘g ‘inlar 
miqdori xilma-xildir. Xususan, 3 ,8 ,14-bandlar misralari xuddi birinchi 
banddagidek 13 b o ‘g ‘inli bo ‘Isa, 6-band misralari 14 b o ‘g ‘indan tuzil- 
gan. Qolgan 2,12,15-to‘rtlikIar misralaridagi bo‘g ‘inlar miqdori ham bir 
xil emas: 13 yoki 15 b o ‘g ‘inlidir.
She’rdagi ikkinchi qofiya ko'rinishi «a-b-a-b» shaklga ega b o ‘lib, u 
to ‘rtlikning toq va juft misralarida vujudga kelgan:
Aqashtaqi ay tengrini atqanmish bo Tup,
162 Тугуш ева Л.Ю . П оэтические пам ятники древних уйгуров // Тю ркологический сборник, 
1972. 
М /л
Н аука, 1973. С. 243.
508

---

Ayataqi crdinini ichg'inip salma.
Alqi o ‘dte tashtin singar tilemish bo‘iup,
Anuq buzni suv timetin arsiqip qalma.
(yeT$, 120-bet)
T o ‘rtlikning to ‘rtala misrasi ham 13 bo ‘g ‘mdan tuzilgan va «а» to- 
vushli so‘zlar bilan boshlangan. Bandga xos bo'lgan jihatlardan yana bin 
unda radifning ishtirok etishidir. Biroq u barcha misralarda ham mavjud 
bo‘1 may, balki faqat birinchi va uchinchi misralardagina qo‘llangan, xo- 
los. Ikkinchi va to‘rtinchi misralar esa qofiyaga ega b o ‘lgan holda radif- 
sizdir. B o ‘g ‘inlar miqdorining teng emasligini hisobga olmaganda, bun- 
day xususiyat she’m ing keyingi beshinchi bandiga ham xosdir.
Uchinchi guruh to ‘rtliklari yanada o ‘zgacha b o ‘lib, «Ь-a-v-a» shakl- 
da qofiyalanganligi bilan ajralib turadi. Ularda toq misralar ochiq qolgan 
va ju ft misralarning oxiridagi so‘zlar ohangdoshlik kasb etgan. Mazkur 
guruhga oid uch to ‘rtlikdan ikkitasida (o‘ninchi va o ‘n birinchi bandlar- 
da) alohida xususiyat kuzatiladi, y a’ni ulam ing birinchi va uchinchi mis- 
ralarida to iiq qofiya mavjud b o im a y , faqat radif qoilangandir. Ikkinchi 
va to ‘rtinchi misralar esa o ‘zaro qofiyalanib kelgan:
Yarup yashup qatchigT artabo‘ldachi erip,