O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti Nasimxon rahmonov

ратуры. 
Москва, 1967, 313-314-6.
53

---

takrori. Bilga xoqon ulug‘ bitigining 3-23 satrlari Kul tigin ulug‘ bitigi- 
ning 1-30 satrlarining aynan takroridir. Bilga xoqon bitikoshning mual­
lifi ham Yo‘lig‘ tigindir. Chamasi, Kul tigin bitiktoshining hikoyachisi 
Bilga xoqon va voqealaming asosiy qahramoni ham uning o‘zi bo‘lgani 
sababli matn aynan takrorlangan. Zotan, Kul tigin bitgtoshida 30 satrgac- 
ha asosiy voqealar oqimida Bilga xoqon obrazi bor. Kul tigin obrazi 20 
misradan davom etadi.
Bilga xoqon bitiktoshi asrlar davomida qulab, ko‘p zararlangani uc­
hun voqealar izchilligi yo‘qolgan. Bitikoshda, asosan, Bilga xoqonning 
taxtga o‘tirishi, dushman qabilalarga lashkar tortib, ulami itoat ettirgani 
hikoya qilinadi. Jumladan, basmil, idiqut xalqi turkiy qavmlardan bo‘lib, 
aw al Turk xoqonligi tasarrufida bo‘lgan, ammo Turk xoqonligiga “kar­
von yubormagani” uchun, Bilga xoqon bu qabilalarga hujum qilib, ulami 
yana itoat ettirgan.
Voqealami aniqlik bilan bayon qilish Bilga xoqon bitikoshining 
diqqatga sazovor tomonidir. Voqealar ishtirokchisi ham, hikoyachi ham 
Bilga xoqon. Shu bois bu bitiktosh Kul tigin bitiktoshidan farqli ravishda 
tarixiy-qahramonlik dostoniga emas, balki memuar janriga mansub, deb 
qarash lozim.
Bilga xoqon necha yoshida qaysi xalqni bo'ysundirish uchun hujum 
qilganini birma-bir bayon etadi:
22 yoshida Tabg‘achga hujum qildi, Chacha sangunning sakkiz tu- 
manlik (sakson ming) lashkarini mag‘lub qildi;
26 yoshida qirg‘iz xalqiga hujum qilib, ulami tor-mor qildi, shu yili 
az xalqini ham taslim qildi;
27 yoshida yana Qirg‘iz xoqoniga lashkar tortdi, Ko‘gman (Sayan) 
yishni oshib o‘tib, qirg‘iz xalqiga kechasi ular uxlab yotganda bostirib 
bordi, qirg‘iz xoqonini o‘ldirib, davlatini Turk xoqonligiga qo‘shib oldi.
0 ‘sha yili - 27 yoshida turgash xalqiga hujum qilib, Bo‘luchu degan 
joyda jang qildi va xoqonini, shadini o‘ldirdi, davlatini oldi.
30 yoshida Beshbaliqqa hujum qilib, ko‘p lashkarini oTdirdi, Besh- 
baliqni qo‘lga kiritish qiyin kechdi - olti marta hujum qildi. Beshbaliq- 
ning zodagonlari Bilga xoqon huzuriga keldilar. Bilga xoqon Beshbaliq 
shahri aholisining gunohida o‘tib, shahami omon qoldirdi.
31 yoshida qarluq xalqiga hujum qildi, chunki qarluqlar Turk xo­
qonligiga itoat etmay, uzoqlashib ketgan edi. Tamg‘iduqbash degan joy­
da jang qilib, qarluqlami mag‘lub qildi.
54

---

34 yoshida o‘g‘uzlar qochib borib, tabg‘ach xoqonligiga qo'shildi 
va ular lashkar tortib, tvbg‘achlami mag‘lub qildi.
U 19 yil shad bo‘lib turdi, 19 yil xoqon bo'ldi.
Bitikoshida Bilga haqdagi xronologiya shundan iborat. Bu sanalar 
Bilga xoqonning hayotidagi eng muhimlaridir. Uning mamlakat bosh- 
qaruvidagi xizmati asosiy o ‘rin tutadi. Tabiiyki, qahramonning xizmat 
fkoliyatida folklor qahramonlariga xos ta’rif-tavsiflami ko‘rmaymiz va 
bu bitiktoshning badiiy asar sifatidagi qonuniyatidir. Bitiktoshda faqat 
tyrim parchalar borki, xalq og‘zaki ijodiga xos mubolag‘a, voqealami 
dalillash va ularga badiiy ruh berish uchun keltirilgan parchalar borki, 
bu - bitiktosh muallifi Yo‘llig‘ tiginning mahoratidan yana bir bor darak 
beradi. Yo‘llig‘ tigin Bilga xoqonning jasoratini dalillash, qahramonli- 
gini ko‘rsatish maqsadida jang manzarasini bir necha so‘zda ifoda etadi 
Va Bilga xoqonning qahramonona xatti-harakati kitobxon ko‘z o‘ngida 
namoyon bo‘ladi. Sahnani to‘liq tasawur qilish uchun qadimgi turkiyda- 
gl parchaga va o‘zbekcha tabdiliga e’tibor beraylik: