|
Desyatina ikki xil bo’lgan: kazennayag`gosudarevag` desyatina va vladel’cheskaya desyatina.
Kazennaya desyatina yuqorida ko’rsatib o’tilgan 2400 kv, sajenga teng bo’lgan. eni 40 sajen’, bo’yi 60 sajenli desyatina ham bor edi. eni ham, bo’yi ham 50 sajen’li desyatina ishlatilgan hollari ham uchraydi. Ayrim yozma manbalarda eni va bo’yi 55 sajendan hisoblangan desyatina haqida suz yuritiladi. Uni kruglaya teng desyatina deyiladi.
Kazennaya desyatina bilan podshox va unga yaqin amaldrolarga qarashli yerlar o’lchangan. Shuning uchun uni gosudareva - davlatnikig` deb atalgan.
Ayrim shaxsiy kishilarga qarashli yerlar vladel’cheskaya desyatina bilan o’lchangan. U gosudareva desyatinadan ancha ortiq bo’lgan.
Vladel’cheskaya desyatina 80 x 40 q 3200 kv, sajen’ .
Yerlarni o’lchahda chetvert’ g`chet’ g` o’lchov birligi ham ishlatilgan. Qora bugdoyning chorak qismi ekiladigan ekin maydonini chetvert’ chorak talig deb atashgan, ya`ni g’alla, don o’lchov birligi bu yerda shu o’lchov birligi sifatida ishlatilmokda.
Chetvert’ bilan birga osmina, polu osmina, cheshverik o’lchov birliklari ishlatilishi ma`lum. Osmina ham aslida don-g’allani o’lchashda qo’llanilib kelinayotgan o’lchov birliklaridan. Bu yerda esa qora bug’doyning osminasi sakkizdan biriga eqiladigan ekin maydonini ifodalovchi yuza o’lchov birligi sifatida tilga olinmoqda.
Chetvert - 2 osmina - 4 pol osmina - 8 chetverik yarim desyatina - 1200 yoki 1600 kv.sajen’.
osmina - 2 pol osmina - 4 chetverik - 600 kv. sajen’.
Polos’mina - 2 chetverik - 300 yoki 400 kv. sajen’.
Shimoliy rayonlarda yerni sajen bilan o’lchashgan. U yerda 100 sajen 2 desyatinaga tenglashtirilgan. Pichan, o’riladigan yerlarni shu yerdan qancha g’aram o’t o’rilishiga qarab hisoblangan.
Yerni o’lchab, yer egasidan undiriladigan solik miqdorini aniqlashda soxa o’lchov birligidan foydalanilgan.
Soxa yerni haydashda ishlatilgan qurol bo’lib, u plugdan birmuncha farq qiladi. Soxada uni ikki qo’l bilan ushlab, yerga bostirib boradigan moslama bor. Ana shu yer haydash quroli ayni vaqtda yerni o’lchash quroli vazifasinni ham bajargan.
XVI asrda soxa chetvert g`chet’g` bilan hisoblangan. Soxaning miqdori yerning sifati va u kimga qarashli ekanligiga bog’liq bo’lgan. Yerlar sifatiga qarab yaxshi, o’rtacha va yaroksiz yerlarga, kimga qarashliliga qarab votchina va pomest’e yerlari, cherkov yerlari hamda avom Dehqonlar yerlariga bo’lingan. Dehqonlar, avom halq yerlardan ko’prok solik undirilgan. Soxa bir qancha mayda o’lchovlarga bo’lingan:
Soxa - 2 yarim soxa - 4 chorak soxa 8 chorak soxa va x.k.
800 chet keladigan soxa katta Moskva soxasi deb atalgan. Bu soxalar orasida eng kattasi hisoblangan.
Soxadan tashqari malaya soxa, obja o`lchov birliklari ham bo`lgan. Kichiq soha soshka deb yuritilgan. Qora tuproq Yerlarda nom bilan ma`lum bo’lgan o’lchov birligi ishlatilgan. Bu ancha kichiq o’lchov birligi bo’lib, yerning sifatiga qarab 12-16 chet’ miqdorida hisoblangan. Vet’ boyarlar, cherkov yerlarida qilingan ishlarni o’lchashda qo’llanilgan.
Bu davrda ham kad yoki okov, polovnik, chetvert, osmina o’lchovlari qo’llanilgan. Yangi o’lchov birliklaridan chetverik ni ko’rsatib o’tish mumkin. Chetverik os’minaning to’rtdan bir qismiga barobar bo’lgan.
XVI-XVII asrlarda don, galla va boshqa tuqilma materiallar ni o’lchashda quyidagi sistema vujudga keladi:
Chetvert q 2 os’mina q 4 polos’mina q 8 chetverik
Pol os’mina q 2 chetverik.
XVII asr o’rtalariga borib, Chetvert miqdori eski chetvertga qaraganda bir muncha oshadi.
1624 yildan keyin o’lchov birliklarining miqdori ancha o’zgaradi. Xususan 1679 yilgi podshox amr-farmondan so’ng yangi os’mina va chetveriklar joriy etiladi.
Markazlashgan rus davlati yerlarida XVI-XVII asrlarda suv, vino va boshqa Suyuqlik larni o’lchashda asosan vedrodan foydalanilgan. Bochka bilan nasadka bu vaqtda kamdan kam hollarda ishlatilgan bo’lib qoladi.
Vedro balandligi 8 vershok g`36 sm.g`, diametri 5 vershok g`22,5 sm.g` keladigan idish bo’lib, unga 10-12 krushka suv siggan.
Vedro krujka, kovsh hamda charka o’lchov birligiga bo’lingan. Vedroga dastlab 12, keyinchalik 10 krujka Suyuqlik siggan. Krujka 10 charkaga bo’lingan. 1652 yilda charkaning sigimi uch barobar oshiriladi. Bunday charka kovsh deb ataladi.
Shunday qilib
Vedro q 12 krujka 300 charka
Krujka q 25 charka bo’lgan bo’lsa, keyinchalik
Vedro q 10 charka yoki kovsh.
Bo’lardan boshqa vedro ikki va uch karrali mayda bo’laklarga ham bo’lingan: pol vedro, Chetvert vedro, poluChetvert vedro va x.k.
XVII asrning 70 yillaridan boshlab krujka bilan charka sigimini kamaytirishga xarakat qilinadi. Vedro 8 krujka, 200 charkaga bo’linadi.
XVI-XVII asrlarda rus o’lchov birliklari uzul-kesil ma`lum bir sistemaga keltiriladi.
Bu davrda pul o’lchov birligi asosiy o’lchov vazifasini ham saklanib kolgan edi.
Ayni vaqtda ko’pgina o’lchov birliklari joriy etiladi. Rus davlatini boshqa davlatlar bilan siyosiy, iqtisodiy savdo-sotiq munosabatlari kuchay borishi bilan ko’shni davlatlarining bir qancha vazn o’lchov birliklari rus yerlarida ham ishlatila boshlanadi: last, funt, lot, ansir, doli.
Eng yirik vazn o’lchov birligi lest bo’lib qoladi. U 72 pudga teng bo’lgan. Lot, doli, funt, ansir kichiq o’lchov birliklari ro’lini o’ynaydi.
Lot q 3 zolotnik 12,8 g.
Zolotnik 96 doli 4,27 g.
Ansir 1,5 yoki 1,75 funt.
XVI asrning o’rtalaridan 1 funtga tenglashtiriladi.
Pud’ bol’shaya va malaya grivenka o’lchovlariga bo’linadi.
Pud 40 katta grivenka g` funtg` 80 kichiq grivenka 16 bezmen 16,38 kg.
Bezmen 2,5 katta grivenka 5 kichiq grivenka 1 kg. 24 g.
Katta grivenka 2 kichiq grivenka 4 nim kichiq grivenka 96 zolotnik 409,512 g.
Kichiq grivenka 8 lot 24 zolotnik 102,378 g.
XVII asrning oxiridayoq rus davlati territoriyasida joriy etilgan turli o’lchov birliklarini yanada ixchamlashtirish, Rossiyaning markaziy rayonlari, yirik shaxar, qishloqlaridagina emas, balki hamma yerida, barcha chekka o’lkalarida yagona o’lchov birliklari nihoyatda aniq bo’lishi uchun o’lchov etalonlari yaratish yuzasidan qizgin ish boshlab yuboriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
