|
Polovnik - 2 chetvert - 4 osmina.
Chetvert - 2 os’mina.
Bo’lardan tashqari kichiq o’lchov birliklari mavjud edi: uborok, lukmo. Uborokka qancha don siggani aniq ma`lum emas. Yozma manbalarda bu to’grida aniq bir ma`lumot yo’q. Lukmo uborokka nisbatan ancha katta idish bo’lgan. Unga taxminan 24-25 kgarpa sikkan. Kad’ rus olimlarining taxminan hisoblariga ko’ra, bir kad’ 14 pud yoki 22, 32 kg don bilan to’lgan. U holda:
Polovnik -- 7 pud,
Chetvert - 3,5 pud
Osmina - 1,75 pud
Aniq o’lchov birliklaridan tashqari bir qancha noaniq o’lchov birliklari ham qo’llanilgan: gorst (xovuch), blyudo (idish), gorlok (xumcha), vedro (chelak), chasha (tog’oracha), meshok (qop) va x.k.24
O’t, pichan, somon, voz (arava), koshma (g’aram), o’lchamlari bilan, tuz rogoja (chipta qop), mex (mesh kop) bilan o’lchangan.
Suyuqlik o’lchov birliklari uncha ko’p bo’lmagan. Student asosan bochka, nasadka, vedro haqida yaxshi tasavvurga ega bo’lsa, bas. Negaki, qadimgi rusda suyuqlik uchun bochka keyichalik yangi o’lchov birliklari nasadka, korets ishlatilgan.
Novgorodda bochka, nasadka, vedro, Pskovda esa bochka, vedro, korets qo’llanilgan.
Bochka - 4 nasadka - 10 vedro.
Nasadka - 2,5 vedro.
Koretsning miqdori ma`lum emas.
Og’irlik vazn qadimda grivna zolotnik o’lchov birliklari bilan o’lchangan. Keyinchalik pud hisobida hisoblangan.
Grivenka (nimgrivenka) - 48 zolotnik - 204,756 g.
XII asrda zolotnik, pud, ber, kovets birliklari ishlatila boshlangan.
Feodal tarkoklik davrida pochka, kap, pirog birliklaridan foydananilgan.
Berkovets o’lchov birligi qadimda qanchaga teng bo’lgani haqida yetarli ma`lumot yo’k. Keyichalik berkovets 10 pudga tenglashtiriladi. Kann 4 pudga to’gri keladi.
Pochka juda kichiq o’lchov birligi bo’lib zolotnikning 25 dan bir qismiga, ya`ni 0,17 g.ga teng edi. Pochkadan ham kichiq o’lchov birligi bo’lgan. Uni pirog deb atalgan. Pirog pochkaning to’rtdan bir ulishi, ya`ni 0,04g.
XVI –XVIII asrlardagi rus o’lchov birliklari.
Studenlarga ma`lumki, markazlashgan rus davlati kelishi bilan umumrus bozori shakllana boshladi. Butun yerlarni kaytatdan o’lchab chiqish va shu tariqa soliq ishlarini boshlab yuborildi. Savdo-sotiq tez sur`atlar bilan rivojlana bordi. Ana shunday sharoitda feodal tarkoklik davrida unchalik bilinmayotgan va maxalliy manfaatlarga xalakit berayotgan maxalliy o’lchovdagi xilma xil umumiy tarakkiyotda o’tmish sarqitlariga aylanib qoldi. XVII asrning o’rtalaridan keng qo’lamda ro’y ber ayotgan turli iqtisodiy , siyosiy, madaniy o’zgarishlar o’lchov birliklari borasida tubdan o’zgarish yashasni talab eta boshladi.
Shu vaqtda davlat tepasida turgan Ivan IV bu masalada burilish yasashga qaror qildi. U maxalliy o’lchov birliklari o’rniga butun davlat territoriyasi uchun yagona va majburiy bo’lgan o’lchov birliklarini joriy ettiria boshlaydi. Markazlashgan rus davlati davrida vaqtida ham qadimgi pyad’, lokot’, sajen’, versta o’lchov birliklari ishlatilib kelinayotgan edi. XV asrning oxiridan yangi uzunlik o’lchov birligi – arshin qo’llanila boshlanadi.
Rus arshini o’sha vaqtda Sharqdan kirib kelgan arshindan ancha farq qiladi. Turk bozorlarida ishlatilgan bir necha xil arshinning birontasi rus arshiniga o’xshamaydi. Chunonchi, turk bozorida eng ko’p tarqalgan sharq arshini 58,6 sm.ga teng bo’lgan. Rus arshini esa 72 sm.ga teng.
Arshindan boshqa chetvert, vertok o’lchovlari qo’llaniladi.
Chetvert’ bu vaqtda pyad’ o’lchov birligi o’rnida ishlatila boshlanadi. Miqdordan kichiq pyad’ga yaqin bo’lgan.
Vershok uzunlik o’lchov birliklaridan eng kichigi bo’lib, dastlab – 4,44, keyinchalik 4,5sm ga tenglashtirilgan.
Arshin chetvert’ yoki vershokka bo’lingan
Arshin = 4 chetvert’ = 16 vershok = 72 sm.
Chetvert = 4 vershok = 18 sm.
Vershok = 4,5 sm.
XVI– XVII asrlarda pyad’, lokot’, arshin, vershok o’lchov birliklari katori sajen’dan ham foydalanilgan, 2.5 arshindan tortib 3 arshingacha teng keladigan sajenlar, ayniqsa 3 arshienda sajen’ ko’p ishlatiladi.
Uzok masofalarni o’lchashda versta o’lchov birligidan foydalanilgan. Versta ikki xil bo’lgan: put’evaya va mejevaya. Put’evaya (masofa, yo’l) versta 500 sajenga teng bo’lgan. Mejevaya versta yerlarni ajratishda qo’llanilgan. (ruscha «mejevaniya» so’zidan olingan bo’lib, ajratish, marza, uvat olish demakdir) 25
Shuni aytish kerakki, XVII asrning ikkinchi yarmida yo’l masofalarni o’lchashda ayni bir vaqtning o’zida ham 500, ham 1000 sajenli verstalardan foydalanilgan.
Shunday qilib XVIII asr boshiga kelib rus yerlarida quyidagi o’lchov birliklari sistemasi qaror topgan:
Marza versta 2 yo’l versta – 1000 sajen q 2,160 km.
Yo’l versta = 500 sajen = 1,080 km.
Sajen’ = 3 arshin = 12 chetvert’ = 16 vershok – 72 sm.
CHetvert’ = 4 vershok = 18 sm.
Vershok = 4,5 sm.
XVI-XVIII asrlarda arshin o’lchovda asosan desyatina o’lchov birligidan foydalanilgan. Bu o’lchov XV asrning oxridan keng tarkala boshlagan edi.
Desyatina sajen’ bilan o’lchangan. eni 30 sajen’, bo’yi 30 sajen’ yer bir desyatina hisoblangan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
