O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi abu ali ibn sino nomidagi buxoro davlat tibbiyot instituti

Uchinchi faza - klonik shaytonlash fazasi. 
Bemor chuqur nafas oladiva mustaqil nafas ola 
boshlaydi (odatda xurraksimon). Yuzdagi sianoz va akrotsianoz tez o‘tib ketadi. Shu vaqtning 
o‘zida har xil guruh, qo‘l, oyoq, badan, bo‘yin, yuz, ko‘z mushaklari ritmik qisqaradi. Ayniqsa 
tilining uchini tishlab olishi xavflidir. Ma‘lumki, ularda qon tomir yaxshi rivojlangan bo‘ladi, 
bunda kuchli qon ketishi mumkin. Agar qon ketish uydan tashqarida, tibbiy muassasadan 
uzoqda bo‘lsa, vaziyat qiyinlashadi. Klonik xurujlar fazasida hush yo‘qolgan bo‘ladi. Bu 
sharoitda avtomatik harakatlar kuchli bo‘lib, qo‘l-oyoq va tana zararlanishiga olib keladi. 
Ayniqsa, boshning ritmik tortishuvlari xavfli bo‘ladi, bunda bosh miya, yuz, ko‘z shikastlanishi 
mumkin. Puls tezlashadi, terini ter qoplaydi.
Sekin-asta klonik xurujlar jadalligi kamayadi va harakat faolligi to‘liq to‘xtaydi. Bu faza 1 
daqiqagacha davom etadi.
To’rtinchi faza - epileptik koma bo’lib
, bemor asta-sekin uyqugaketadi. Xuruj tugaganidan 
so‘ng yorug‘lik ko‘z qorachiqlariga sust ta‘sir qiladi yoki umuman bu reatsiya ma‘lum 
muddatgacha kuzatilmaydi. Og‘riq ta‘sirotlariga bemor javob bermaydi. Pay va periostal 
reflekslar odatda paydo bo‘lmaydi, lekin kuchayishi mumkin. Ko‘pincha bukiluvchi va 
yoziluvchi turdagi patologik belgilar paydo bo‘ladi. Bu faza 30 daqiqadan bir necha soatgacha 
davom etadi. 
Uyqudan turgandan keyin bemor juda holsiz bo‘ladi, butun tanasida og‘riq sezadi, xuddi 
juda og‘ir ishni uzoq vaqt qilganga o‘xshaydi. Uyg‘ongandan so‘ng bemor o‘ziga nima 
bo‘lganini ko‘pincha bilmaydi (ayniqsa xuruj strukturasida aura bo‘lmasa), ko‘pincha yonida 
tez yordam xizmati vrachi, qarindoshlar, qo‘shnilarning nega turganligini tushunmaydi. Xuruj 
to‘g‘risidagi to‘liq amneziya va xuruj vaqtida nima qilinganligi va deyilganligi haqidagi 
amneziya, tutqanoqning eng o‘ziga xos va doimiy xususiyatidir.
Xuddi shunday xuruj uyquda ham tutib qolishi mumkin. Bu holda bemor bir o‘zi yashasa 
yoki alohida xonada uxlasa uzoq vaqtgacha xurujlar tutganini bilmaydi, ba‘zi kunlari u 
holsizlik, boshi og‘ir, tili yoki labi tishlangan holda uyg‘onadi. Kechki xuruj vaqtida ba‘zan 
bemor siyib qo‘yadi. Ko‘pincha bemorda muntazam ruhiy va nevrologik belgi paydo 
bo‘lganidan so‘ng yoki kasallik zo‘rayganidan keyin bemorni tekshirib, tashxisi aniqlanadi. 
Bunday holatning sababini aniqlamay turib davoning samarali vaqti cho‘zilishi mumkin. Shuni 
aytish kerakki, uyqu tutqanog‘ini davolash qiyin bo‘ladi.
Har bir bemorda xuruj har xil bo‘lishiga qaramay, biz katta shaytonlash epileptik 
xurujining rivojlanishi sxemasini chizib berdik (odatda 1 daqiqadan 5 daqiqagacha davom 
etadi), ammo xuruj strukturasida ba‘zi fazalar bor-yo‘qligiga qarab, tonik yoki klonik xurujlar 
bo‘lishi mumkin.
Odatda, alohida xuruj hayot uchun xavf tug‘dirmaydi. Sog‘liq va hayot uchun epileptik 
xurujlarning ketma-ketligi xavfli, bunda ma‘lum vaqt davomida bir necha xuruj kuzatiladi 
(masalan, kuniga 8-10 xuruj), xurujlar orasida bemor hushiga keladi va nafas olish, yurak qon-
tomir faoliyati, modda almashinuvi o‘z holiga keladi.
Epileptik status. 
Bu hayot uchun juda xavfli holat, unda xurujlarqisqa vaqt oralig‘ida 
ketma-ket takrorlanadi. Bunda ikkita ketma-ket kechadigan xuruj oralig‘ida bemor hushiga 
kelmasdan, asosiy hayotiy faoliyatlar o‘z holiga qaytish o‘rniga, har bir xurujdan so‘ng miya 

---

426 
komasi chuqurlashadi, yurak qon tomir, nafas olish faoliyatlari, modda almashinuvi buzilishlari 
kuchayadi. Hozirgi vaqtgacha epistatusga tushgan bemorlarning 60 foizdan ko‘pi o‘tkazilgan 
davoga qaramay nobud bo‘ladi.
Djekson epilepsiyasi. Bu parsial epixurujlarning alohida turi. 
Uni buyuk ingliz 
nevropatologi Djekson nomi bilan atashadi. U 1863 yil parsial epilepsiyani klinik-anatomik 
jihatdan tahlil qilgan. Djekson epilepsiyasi xurujlariga ko‘pincha bosh miya o‘smalari 
shikastlari, meningo-ensefalit, shuningdek kista, sistiserkoz, exinokokkoz, solitar, tuberkulema, 
zaxm, araxnoidit, paximeningit, qon tomir buzilishlari sabab bo‘ladi.
Djekson epilepsiyasida bemor hushini yo‘qotmaydi, klonik xurujlar, mushaklarning u 
yoki bu guruhida boshlanib, yonidagi mushaklarga o‘tib, ma‘lum izchillikda tarqaladi. Ba‘zan 
qo‘l, oyoq va tananing yarmiga bir tomonlama tarqaladi.
Djekson epilepsiyasi hush yo‘qolmasdan faqatgina qisman xurujlar ko‘rinishida o‘tishi 
mumkin. Boshqa turida esa xurujlar tarqalib, xuruj cho‘qqisida hush yo‘qolib, xuruj katta 
shaytonlash xurujiga o‘tadi.
Ba‘zan Djekson epilepsiyasi sensor ko‘rinishga ega bo‘lib, tananing ma‘lum teri 
qismlarida ketma-ket tarqalgan yangi sezgilar, paresteziya yoki og‘riqlar xuruji ko‘rinishida 
kechadi. Kechroq xuruj tarqoq bo‘lishi mumkin. Бу sensor Djekson xurujidir.
Kojevnikov epilepsiyasi. Birinchi bo’lib 1894 yilda nevrologiya 
asoschisi 
A.Ya.Kojevnikov tomonidan yozilgan, u bu shaklni erilepsia carialis sivi partialis continua) 
cheklangan, doimiy tutqanoq deb belgilagan.
Bu tur oddiy tutqanoq xurujlaridan xurujlararo davrda birorta mushak guruhida doimiy 
klonik tortishuvlar bo‘lishi bilan farq qiladi. Jadalligiga ko‘ra o‘zgarib, ular 
generalizatsiyalashuvi va hush yo‘qolishi bilan shaytonlash xurujiga o‘tishi mumkin. Bu 
kamdan-kam uchraydigan tur Rossiyaning markaziy viloyatlariga qaraganda Sibir va Uralda 
ko‘proq uchraydi. Ko‘pchilik hollarda Kojevnikov tutqanog‘iga ensefalitning surunkali 
zo‘rayuvchi turi sabab bo‘ladi. Lekin boshqa etiologik omillar - zaxm, sictisirkoz va boshqalar 
ham ko‘rsatib o‘tilgan.
Absans (kichik tutqanoq xuruji.) 
Klinikadabir necha sekunddavomida hushdan ketish bilan 
ta‘riflanadi.
Murakkab partsial xuruj. Murakkab ruhiy o’zgarishlar xos. 
Xotiraning ko‘proq yoki 
ozroq buzilishi, gallyutsinatsiyalar paydo bo‘ladi, narsani avval ko‘rganlik, avval eshitlik hissi 
yoki hech qachon eshitmagan, ko‘rmagan narsani his qilish bilan ta‘riflanadi.
Epileptik avtomatizm xurujlarida avval qilinayotgan
faollikning shunchaki davom etishi, 
ba‘zan esa aksincha hush buzilib, yangi harakat faolligining paydo bo‘lishi sifatida kechadi, 
bemor keyinchalik bu harakatlar haqida eslolmaydi.
Tutqanoqdagi ruhiy buzilishlar. 
Epilepsiyada o‘ziga xos epileptikxarakter shakllanadi.
Epileptik tabiat. 
Uning uchun 2 belgi xos: 1) ruhiy faoliyatninginertligi; 2) jahl chiqib 
ketishi, emotsional reaktsiyalarning beqarorligi. Bemorlar haddan tashqari mayda gap, olifta 
bo‘ladilar. Ularda instinktlar kuchi oshib, his-tuyg‘ular avj oladi. Bemorlarning tuyg‘ulari har 
xil, xushomadgo‘y, laganbardor, shirinsuxan bo‘ladi, bular qo‘zg‘aluvchanlik, jaxldorlik, keskin 
affektiv o‘zgarishlar bilan birga kechadi. Affekt vaqtida bemorlar jaxldor, tajjovuzkor 
bo‘ladilar. Affekt kuchi sababga to‘g‘ri kelmaydi.