O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi a. U. Samadov, D. B. Xoliqulov, M. S. Saidova

 

---

51 
2.2. Metall temir-tersaklarini hosil bo‘lish manbalari va metall 
chiqindilarini ishlatish 
Amartizatsion metall buyumlaridan, ishlab chiqarish chiqindilaridan va 
metallarga ishlov berishdan turli xil metallarni chiqindilari hosil bo‘ladi. Bu 
chiqindilarni qaytadan eritib, yangi metall buyumlar olish mumkin bo‘ladi. 
Shundan kelib chiqib aytish mumkinki, temir-tersak va chiqindilar ikkilamchi 
metallurgiya sanoatida asosiy xom ashyo hisoblanadi. Qora metall temir-tersak va 
chiqindilaridan hozirgi kunda ishlab chiqarilayotgan po‘latni asosiy qismi olinadi. 
(a) (b) 
2.1.(a,b)-rasm. Metall temir-tersak va chiqindilari 
 
Metall chiqindilari resurslari deb, xalq xo‘jaligi va aholida ma’lum belgilangan 
davrdagi, hosil bo‘lgan temir-tersak va chiqindi shakldagi hamma metall miqdori 
tushuniladi. Qora metall temir-tersak, qora metaldan tayyorlangan ishlatilishga 
yaroqsiz buyumlar va buyumlarni ayrim qismlari, uskunalar, binolar, inshoatlar 
shakli bo‘ladi. Qora metall chiqindilari qora metall ishlab chiqarish va ishlov 
berish jarayonlarida hosil bo‘lgan metall chiqindilari, hamda biron buyumlar 
shaklida bo‘ladi. Qora metall temir-tersaklari va chiqindilarini hosil bo‘lishining 
asosiy manbalari (2.1.(a,b)-rasm) quyidagilardir: 
1)
qora metallarni ishlab chiqarilishi; 
2)
qora metallarni ishlatilishi (metallarga ishlov berish); 

---

52 
3)
qora metaldan tayyorlangan buyumlarni muddatini o‘tab bo‘lishi, 
yaroqsiz holga kelishi (amartizatsion temir-tersaklar); 
4)
korxonalarning shlak chiqindilarini qayta ishlashi; 
5)
bu manbalarni har biri o‘ziga xos xususiyatlarga ega.
Qora metall ishlab chiqarish cho‘yan, po‘lat, prokat, cho‘yan va po‘lat 
quyishni o‘z ichiga oladi. Qora metall ishlab chiqarishda turli xil chiqindilar hosil 
bo‘ladi. 1 tonna cho‘yan ishlab chiqarishda 4-7 kg kuyindi, skrap, turli xil 
qoldiqlar shaklida metall kuyindilari hosil bo‘ladi. Skrap - bu domna, po‘lat eritish, 
quyush jarayonlarida pechdan metallarni chiqarish, tashish, po‘lat va cho‘yan 
quyish natijasida qotib qolgan tomchi, qatra, uchqunlarni chiqarish novlaridagi, 
quyush kovshlaridagi, avariya chorpoya (kozyol) laridagi metall qoldiqlari 
shaklidagi metall chiqindilardir. 

---

53 
Ikkilamchi qora metallarni 
hosil bo‘lish manbalari 
Ishlab chiqarish 
chiqindilari, 
65,0 % 
Shlak 
chiqindilaridan 
olinadigan 
metallar, 20 % 
Amortizatsion 
temir-tersaklar,
33 % 
Metallurgiya sanoati, 
44 % 
Metalga ishlov be- 
rish sanoati, 21 % 
Domna 
ishlab 
chiqarish, 
0,5 % 
Quyma 
ishlab 
chiqarish, 
0,5 % 
Mexanik 
ishlov 
berish, 
20,0 % 
Shtampovkalas
h, presslash, 
1 % 
Po‘lat ish-
lab chiqa-
rish,
5 % 
Prokat 
ishlab 
chiqarish, 
26,5 % 
Mashinalar, uskunalar, 
konstruksiyalarni 
buzilishi,
33 %