O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi a. U. Samadov, D. B. Xoliqulov, M. S. Saidova

 
Ikkilamchi metallurgiya korxonalarida aylanma suv ta’minoti 
Oqova suvlarni eng chuqur tozalanganda ham, suv ob’ektlarini sifatini saqlashga 
kafillik berilmasligi, ikkilamchi metallurgiya korxonalarining suvga bo‘lgan talabini yildan-
yilga oshishi natijasida, korxonalarda suv ta’minotini yopiq siklini tashkil qilish va yopiq 
rejimga o‘tkazish hozirda asosiy masala bo‘lib turibdi. 
Bu sharoitda ishlatilgan texnologik suvlar er usti yoki er osti suv havzaalariga 
yuborilmaydi, balki konditsiyalash, me’yorlash maqsadida tozalanadi va ishlab chiqarishga 
qaytariladi. Konditsiyalash, me’yorlashda - bug‘latish, nam cho‘kmalarni olib tashlash 
natijasida suvning isrofi yuz beradi, shuning uchun isrof bo‘lgan suv o‘rniga toza, yangi 
suvdan quyiladi. 
Yopiq suv ta’minotidagi oqova suvlarni tozalash ruhsat etilgan sanitar
normagacha olib borilmaydi. Bu suvlar qayta ishlatishga yaroqli hisoblanadi. 
Hozirgi paytda kelib suv havzalarini muxofaza qilishda aylanma suv ta’minotini 
qo‘llash hisobiga juda katta yutuqlarga erishildi. Aylanma suv ta’minotini butun korxona 
uchun yoki turli xil metallurgik jarayonlarning alohida sikllari uchun ishga qo‘yish mumkin. 
Suv aylanish sxemalari ishlab chiqarishdagi suvning roliga, ishlab chiqarish xususiyatiga va 
qo‘llaniladigan asbob-uskunalarga qarab tanlanadi. 
Suvni ishlatilish maqsadiga qarab tanlanadigan uch xil asosiy aylanma suv ta’minoti 
sxemalari qo‘llaniladi: 
1) agar suv faqat issiqlik tashuvchi va jarayonda ishlatilishi natijasida faqat 
ifloslanmasdan qizisa, unda uni qayta ishlatishdan oldin faqat sovutiladi; 

---

228 
2) agar suv yutuvchi va aralashmalarni tashuvchi muhit vazifasi bajarsa, hamda 
ishlatilish jarayonida mexanik va eruvchan moddalar bilan zararlansa, uni qayta ishlatishdan 
oldin aralashmalardan tozalash kerak bo‘ladi; 
3) agar suv muhit va issiqlik tashuvchi vazifasini bajarsa, u qayta ishlatilishdan oldin 
aralashmalardan tozalanadi, hamda sovutiladi. 
Bug‘latilib sovutish sistemalari kimyoviy tozalangan suvni iste’mol qiladi. Bunday 
suvlardagi suyuqliklarni chegaraviy kattaligi 0,1 mg/l dan, erkin kislorod miqdori 0,1 mg/l 
dan oshmasligi lozim. Ishlatilgan suvlarni sovutish uchun sovutish usuli bo‘yicha 
bug‘latuvchi va yuza bo‘ylama sovutish usullariga bo‘linadigan suv sovutivchi inshootlarda 
sovutiladi. Suv bug‘latuvchi sovutgichlarda, uni qisman bug‘lanishi va atmosfera 
hovosining issiq suv yuzasi bilan kontakti natijasida soviydi. Suv yuza bo‘ylama 
sovutgichlarda , havo bilan kontaktlashmaydi; suvdagi issiqlikni havoga o‘tishi, ichidan suv 
o‘tadigan radiatorlar davorlari orqali yuz beradi. 
Sovutgichlarni tanlash klimatik sharoitlarga bog‘liq. Iqlim mo‘t’adil mintaqalarda 
gradirnalar va sachrovchi basseynlar (havzalar) keng ishlatilsa, sovuq mintaqalarda yuza 
bo‘ylama sovutgichlarni, issiq mintaqalarda ochiq va sachrovchi suv havzali sovutgichlarni 
qo‘llash tavsiya qilinadi. 
Sovutgich tanlashning oxirgi sxemasini, suv balansini hisobga olgan holda turli xil 
variantlarni texniko-iqtisodiy ko‘rsatkichlarini taqqoslash yo‘li bilan tanlanadi. 
Aylanma suv ta’minomini tashkil qilish masalasini ma’nosi yil sayin ortmoqda. Chunki 
u atrof-muhitni himoya qiluvchi hamma ekologik normalarga javob beradigan, 
korxonalarni me’yorida ishlashini ta’minlaydigan yagona sharoit hisoblanadi.