O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi a. A. Omonov, T. M. Qoraliev

Eyffinger–Shaling indeksi 3 ta faktor asosida hisoblanadi:

MBning pul-kredit siyosatini aniqlashdagi mustaqilligi;

MB boshqaruv organlarida hukumat organlarining mavjudligi;

Hukumat tomonidan tayinlanadigan MB boshqaruv organlari a’zolarining ulushi;

Bu indeks qanchalik shartlarni bajarilishiga ko‘ra 1 dan 5 gacha baholanadi.

Bundan tashqari, MB siyosiy mustaqilligi MB boshqaruvini tayinlash jarayonining qonun bilan boshqarilishida ham ko‘zga tashlanadi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda MBning boshqaruvini tanlash va ularning vakolat muddatlarini qisqartirishga hukumatning aralashishi, bank boshqaruvida hukumat vakillari ishtirok etishi hamda hukumat bilan munozaralarda MBning qonuniy himoyasining chegaralanganligi kabilar ularning mustaqil qaror qabul imkoniyatini bermaydi.

Hozirgi davrda dunyo bo‘yicha siyosiy mustaqillik darajasi eng yuqori bo‘lgan Markaziy bank – bu Yevropa Markaziy bankidir (YeMB). Xususan:

YeMB Yevropa Ittifoqi boshqaruv organlariga va yevrohudud hukumatlariga umuman bo‘ysunmaydi;

YeMB baholar barqarorligiga javob beradi;

YeMBning vakolatlarini qonunchilik asosida o‘zgartirilishi mumkin emas.

YeMBning vakolatlari faqatgina Maastrixt shartnomasini qayta ko‘rib chiqish natijasida o‘zgartirilishi mumkin. Bu esa, juda murakkab jarayon bo‘lib, barcha ishtirokchilarning roziligini olishni talab etadi.

AQSh FZTning ham siyosiy mustaqillik darajasi yuqoridir.

FZT Boshqaruvchilar kengashi a’zolari 14 yilga tayinlanadi. AQSh Prezidenti faqat 2 muddatga (8 yil) saylana oladi. FZT Prezidenti nomzodini AQSh Prezidenti Senatga taqdim etadi, shuningdek FZT pul-kredit siyosatini amalga oshirishda mustaqildir.

Ammo FZTning siyosiy mustaqillik darajasi YeMBnikidan past, chunki FZTga Kongress ta’sir ko‘rsata oladi.

Kanada va Angliya Markaziy banklarining siyosiy mustaqillik darajasi bundan ham pastdir.

Kanada Markaziy bankining Direktori Hukumat tomonidan tasdiqlanadi. Pul-kredit siyosati instrumentlarini mustaqil tanlay olmaydi.

Kanada Markaziy banki va Hukumati o‘rtasida kelishmovchilik yuzaga kelsa, Moliya vazirligi direktiva chiqarish huquqiga ega va Markaziy bank uni bajarishga majbur.

Ammo hozirga qadar Moliya vazirligi bironta ham direktiva chiqarmagan. Chunki, direktiva yozma ravishda rasmiylashtirilishi kerak.

O‘zbekiston Markaziy bankining siyosiy mustaqilligi:

1. Markaziy bank Raisi hukumatning aralashuvisiz tayinlanadi (1 ball).

2. Markaziy bank Raisi 5 yilga tayinlanadi (0 ball)

3. Boshqaruv a’zolari Hukumatning ishtirokisiz tayinlanadi (1 ball)

4. Boshqaruv a’zolarining vakolat muddati belgilanmagan (0 ball)

5. Boshqaruvda hukumat vakillari ishtirok etmaydi (1 ball).

6. Pul-kredit sohasida qabul qilingan qarorlarni Hukumat tomonidan mahqullanishi qonun hujjatlarida belgilanmagan (1 ball)

7. Markaziy bank to‘g‘risidagi qonunda baholar barqarorligini ta’minlash majburiyati Markaziy bankka majburiyat sifatida yuklanmagan (0 ball).

8. Markaziy bank va Hukumat o‘rtasida qarama-qarshilik yuzaga kelganda, Markaziy bankning pozitsiyasini kusaytirish imkonini beradigan qonunchilik me’yorlari mavjud emas (0 ball).

Jami: 4 ball.

O‘zbekiston Markaziy bankining iqtisodiy mustaqilligi:

1. Hukumatning avtomatik tarzda kreditlash jarayoni mavjud emas (1 ball).

2. Hukumatga bozor stavkalarida kredit berish Markaziy bank to‘g‘risidagi qonunda ko‘zda tutilmagan (0 ball).

3. Hukumatga beriladigan kreditlar ma’lum muddatga, kredit shartnomasi asosidaberiladi (1 ball).

4. Markaziy bank tomonidan hukumatga beriladigan kreditlar bo‘yicha cheklovlar Markaziy bank to‘g‘risidagi qonunda ko‘zda tutilmagan (0).

5. Markaziy bank Hukumat qimmatli qog‘ozlari birlamchi bozorining ishtirokchisi emas (Markaziy bank to‘g‘risidagi qonunning 25-moddasi) (1 ball).

6. Markaziy bank o‘zining foiz stavkalarini mustaqil belgilaydi (Markaziy bank to‘g‘risidagi qonunning 27-moddasi) (1 ball).

7.Markaziy bank tijorat banklari, nobank kredit tashkilotlari faoliyatini nazorat qiladi (0 ball).