Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulugʻbek nomidagi oʻzbekiston milliy universiteti

Makonning uch oʻlchovliligi
. Makon va vaqtning Cheksiz ligi hamda 
tuganmasligi, makonning uch oʻlchovliligi, vaqtning bir yoʻnalishliligi, 
orqaga qaytmasligi makon va vaqtning asosiy xossalari sifatida qaralishi 
lozim. Makon va vaqtning umumiyligi, ular universumning barcha 
strukturalarini qamrab olgan holda, mavjudligini anglatadi. Shu munosabat 
bilan makon va vaqtning nafaqat makro, mikro va megadunyoda, balki jonli 
va ijtimoiy materiyada ham namoyon boʻlish shakllarini qayd etib oʻtish 
lozim. Biologik vaqt, psixologik vaqt, ijtimoiy makon va vaqt maxsus tahlil 
qilinadi. Makon va vaqtning obyektivligi ular oʻzini idrok etish mumkinligi 
yoki mumkin emasligidan qat‘iy nazar, olamning barcha strukturalarini 
qamrab olgan holda mavjudligini anglatadi. L.Feyerbax makon va vaqtni 
borliqning asosiy shartlari - Wesenbedingung deb hisoblaganida ayni shuni 
nazarda tutgan edi. Ammo bu makon va vaqt moddiy jismlar vujudga 
1
Эйнштейн А. Физика в жизни моего поколения . - М.: 1963. - С. 53

---

201 
kelishiga sabab boʻlganini anglatmaydi, balki materiya makon va vaqtdan 
tashqa‘rida mavjud boʻlishi mumkin emasligini ta‘kidlaydi. Makonning uch 
oʻlchovliligi hanuzgacha ilmiy-nazariy jihatdan aniq isbotlanmagan. 
Makon 
va vaqtning Cheksiz ligi hamda tuganmasligi
, 
makonning uch oʻlchovliligi, 
vaqtning bir yoʻnalishliligi, orqaga qaytmasligi makon va vaqtning asosiy 
xossalari sifatida qaralishi lozim.
Biz makroskopik tajribada koʻradigan 
obyektlar uch oʻlchovli koʻlamlilikka – uch oʻlchovdagi oʻlchamlilikka ega. 
Makonning har qanday nuqtasi uch soni yordamida beriladi. Ammo 
makonning uch oʻlchovliligi faylasuflar uchun amalda jumboq boʻlib 
qolamoqda. Ular uchun bu asoslashga urinishlar natija bermayotgan empirik 
postulat sifatida qabul qilinadi. Makonning uch oʻlchovliligini ta‘riflab 
bergan Aristotel pifagorchilarning gʻoyalari yordamida uni asoslashga 
harakat qilgan. U uch oʻlchov eng mukammal va tugallangan boʻlib, aynan 3 
soni shunday xususiyatga ega ekanligini qayd etgan.
Biz yashaydigan makon uch oʻlchovlidir. Bu boshqa makon mavjud 
boʻlishi mumkin emas, degan ma‘noni anglatmaydi, lekin boshqa makonda 
atomlar ham, molekulalar ham, Quyosh sistemasi ham boʻlmasligi mumkin. 
Agar makon uch oʻlchovli boʻlmaganida, amaldagi barcha fizik qonuniyatlar 
buzilgan boʻlar edi; narsalar biron-bir sababsiz paydo boʻlishi va yoʻq 
boʻlishi mumkin edi (ularning sabablari boshqa oʻlchovlarda boʻlar edi); 
atomlar mavjud boʻlishi mumkin emas edi, chunki elektronlar darhol yadrolar 
ustiga tushar edi. Butun dunyo boshqacha boʻlishi lozim boʻlar edi. Demak, 
bizning dunyomizda har qanday voqea toʻrt son: makonning voqea yuz 
bergan joyni qayd etuvchi uch koordinati va uning vaqt koʻrsatkichi bilan 
belgilanadi. 
Shunday qilib, moddiy dunyo obyektlarining «3 

1» 
koʻrinishidagi makon va vaqt tuzilishiga mansubligi ularning universal 
xossasi hisoblanadi.