О‘zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim

о‘zaro bog‘lanishda va bir 
butunlikda 
qayd qilish lozim. 
Binobarin, statistik ma’lumotlar tasodifiy yulib olingan, tо‘plam bilan 
bog‘lanmagan holda emas, balki tо‘la olingan bо‘lishi kerak. 

Ma’lumotlar tо‘la-tо‘kis bо‘lishi uchun eng avvolo kuzatilayotgan 
tо‘plamdagi birliklar 
makon (mintaqa, hudud) chegarasida tо‘la hisobga 
olinishi 
kerak. Bu yerda sо‘z faqat yoppasiga kuzatish ustida borayotgani yо‘q. 

Statistik kuzatishning tо‘laligi 
ma’lumotlarning vaqt bо‘yicha qamrab 
olinishi 
bilan ham belgilanadi. 

Olinayotgan ma’lumotlar 
aniq, ishonchli va haqqoniy bо‘lishi shart,
aks 
holda ular isbotlab beradigan kuchga ega bо‘la olmaydi. Bu yerda gap 
ma’lumotlarning faqat arifmetik jihatdangina (masalan, tiyin, grammgacha) aniq 
bо‘lishi tо‘g‘risida emas, balki u ma’lumotlarning obyektiv haqiqatni aks 
ettirishi haqida boryapti. 
Statistik kuzatish ikki shaklda – statistik hisobot va maxsus uyushtirilgan 
statistik kuzatishlar (tekshirishlar) shaklida tashkil etiladi.
Hisobot (buxgalteriya va statistik hisobotlarga bо‘linadi) statistik 
kuzatishning asosiy shakli bо‘lib, u barcha korxona va tashkilotlar faoliyati 
haqidagi boshlang‘ich ma’lumotlarni tо‘plash uchun imkoniyat yaratadi. Uning 
ma’lumot manbai bо‘lib buxgalteriya va operativ hisob hujjatlarida qayd etilgan 
boshlang‘ich yozuvlardir.
Maxsus tashkil qilingan statistik kuzatishlarni voqea va hodisalarning sodir 
bо‘lishini qayd qilish vaqtiga qarab uch turga – uzluksiz, fursatli va bir yо‘la 
kuzatishga ajratish mumkin. 
Uzluksiz kuzatish
deganda hodisalar rо‘y berishi bilanoq qayd qilinadigan 
kuzatish tushuniladi. Masalan, bola tug‘ilishi, nikohdan о‘tish kabi voqea 
(hodisa)lar sodir bо‘lishi bilanoq ya’ni о‘sha kunning о‘zidayoq qayd etiladi. 
Fursatli kuzatish
deganda ma’lum muddatlarda о‘tkaziladigan kuzatishlar 
tushuniladi. Masalan, aholi rо‘yxati va boshqalar. 
Bir yо‘la kuzatish
deb birorta masalani yechish uchun о‘tkazilgan 
kuzatishga aytiladi. Masalan, savdo korxonalari jihozlanish darajasining bozor 
iqtisodiyoti talablariga javob berishi va bermasligini о‘rganish uchun maxsus 
kuzatish о‘tkazish. Bunday kuzatish keyinchalik о‘tkazmaslik ham, zaruriyat 
tug‘ilsa, yana о‘tkazish mumkin. 
О‘rganilayotgan tо‘plam birliklarini о‘z ichiga qamrab olishiga qarab, 

---

statistik kuzatish ikki turga: yoppasiga kuzatish va qisman kuzatishga bо‘linadi. 
Yoppasiga kuzatishd
a tо‘plam birliklarining barchasi kuzatiladi. Masalan, 
О‘zbekistonda aholi rо‘yxati о‘tkaziladigan bо‘lsa, respublika fuqarolarining 
barchasi (qayerdaligidan qat’iy nazar) rо‘yxatga olinadi. Bu degani fuqaro chet 
davlatdami, dengizdami, okeandami va hatto kosmosdagi kishi ham rо‘yxatdan 
о‘tishi kerak. 
Qisman kuzatishd
a о‘rganilayotgan tо‘plam birliklarining bir qismi 
kuzatishga jalb qilinadi. Qisman kuzatish tо‘rtta turga: anketa orqali kuzatish, 
monografik tasvirlash, asosiy massivni kuzatish, tanlab kuzatishga bо‘linadi. 
Anketa orqali kuzatishd
a savollar yozilgan varaqalar kuzatish birliklariga 
tarqatilib, ular tо‘ldirilgandan sо‘ng yig‘ishtirib olinadi va umumlashtiriladi. 
Bunday kuzatish jamoatchilik fikrini aniqlashda va ayniqsa, bozor iqtisodiyoti 
sharoyitida ayrim hodisa va voqealar bо‘yicha maxsus mustaqil ekspertlarning 
fikrlarini bilishda yaxshi natija beradi. 
Monografik tasvirlash
deganda tо‘plamning bir bо‘lagini har tomonlama 
va chuqur о‘rganish tushuniladi. Masalan, viloyatda bir jinsli 104 ta korxona 
bor, shundan 4 tasi juda ham ilg‘or. Nima sababdan ilg‘or ekanligini bilish va 
ularning ilg‘orlik tajribasini boshqa korxonalarga yoyish va ommalashtirishda 
qо‘llaniladi. 
Asosiy massivni kuzatishd
a о‘rganilayotgan belgi umumiy hajmining 
о‘zgarishiga olib keladigan eng salmoqli о‘rin tutgan birliklar ajratib olib 
о‘rganiladi. Masalan, shaharda 150 oziq-ovqat dо‘koni bо‘lib, shundan 15 tasi 
tovar aylanmasining 70-80 foizini beradi. Demak, 150 ta oziq-ovqat dо‘konining 
barchasini о‘rganib о‘tirmasdan, 15 dо‘konni о‘rganib shaharda oziq-ovqat 
savdosi qanday tashkil qilinganligi haqida xulosa chiqarish mumkin. 
Tanlab kuzatish
degandabosh tо‘plamdan bir qismini tanlab olibtekshirish 
tushuniladi. Agarda kuzatishning bu turi tо‘g‘ri tashkil qilinsa, qisman 
kuzatishning turlari ichida eng yaxshi о‘rganilgan ma’lumotlar umumiy tо‘plam 
haqida tо‘la-tо‘kis va aniq fikr yuritish imkonini beradi. Bu kuzatishda asosiy 
muammo tanlama tо‘plamning reprezentativligini (vakolatliligini) ta’minlashdir. 
Agrda tanlab olingan tо‘plamda bosh tо‘plamning muhim xususiyatlari 
namoyon bо‘lsa, u tо‘plam reprezentativ deyiladi. Reprezentativlikni ta’minlash 
tanlash usullarini tо‘g‘ri belgilashga bog‘liqdir. Statistikada tasodifiy, tipik 
mexanik va seriyalab tanlash usullari mavjud. 
Boshlang‘ich ma’lumotlarni olish usuliga qarab, statistik kuzatish bevosita 
kuzatish, hujjatli, savol-javob usullarida amalga oshiriladi. 
Bevosita kuzatishd
a kuzatuvchi о‘rganilayotgan tо‘plam birliklarini 
birma-bir kо‘rib, sanab, tortib va о‘lchab, keyin rо‘yxatdan о‘tkazadi. 
Hujjatli 
usul
da esa kerak bо‘lgan ma’lumotlar faqat maxsus hujjatlardan olinadi. 
Savol-
javob usuli
da kuzatilayotgan shaxslarga savollar berilib, olingan javoblar 
kuzatish varaqasiga yoziladi. Bu usulda sо‘raluvchidan hech qanday hujjat talab 
qilinishi mumkin emas. Bu usulga aholi rо‘yxatini misol keltirish mumkin. 
Sо‘roq-javob usuli о‘z navbatida uchga bо‘linadi: og‘zaki usul; о‘z-о‘zini qayd 
qilish usuli; korrespendensiya uchuli. 
Og‘zaki usul
da, kuzatish organlari tomonidan maxsus tayyorlangan 

---

shaxslar kuzatilayotgan shaxslarga og‘zaki savol berib javob oladilar. Olingan 
javoblar varaqaga yozilib, keyin umumlashtiriladi. 
О‘z-о‘zini qayd qilish usul
ida kuzatuvchi maxsus tayyorlangan sо‘rov 
varaqasini kuzatuvchilarga tarqatadi va ma’lum vaqtdan sо‘ng tо‘ldirilgan 
varaqalarni yig‘ishtirib oladi. Bu usulda savollarga javobni kuzatilayotgan 
shaxslarning о‘zi beradi va о‘z qо‘li bilan savol varavasini tо‘ldiradi.
Zarur bо‘lgan ma’lumotlarni ixtiyoriy korrespondentlar orqali ham tо‘plash 
mumkin. Bu esa 
korrespensiya usuli
hisoblanadi. Bunga misol Germaniyada 
chorrahalarda ixtiyoriy valanterlar turib (kamida uch kishi) yо‘l qoidasini 
buzgan 
haydovchilar 
haqidagi 
ma’lumotlarni 
politsiya 
xodimlariga 
yuborishlarini keltirish mumkin. Oxirgilari esa haydovchilarga nisbatan chora 
belgilaydilar. Ularni о‘zaro uchrashuvi ta’minlanmaydi. Valantyorlarga tо‘la 
ishoniladi. 
Statistik kuzatishning dasturiy-uslubiy masalalari quyidagilardan tashkil 
topadi: kuzatish maqsadi va vazifalari; kuzatish dasturi; kuzatish obyekti va 
birligi; kuzatish formulyari va yо‘riqnoma. 
Kuzatish dasturi
– bu kuzatish davomida yig‘ilishi kerak bо‘lgan savollar 
yoki qayd qilinishi lozim bо‘lgan belgilar va kо‘rsatkichlar rо‘yxatidir. U qisqa, 
tushunarli bо‘lishi kerak va faqat aniq javob olinishi mumkin bо‘lgan, shubha 
tug‘dirmaydigan va bir-birining javoblarini nazorat qila oladigan savollardan 
tashkil topgan bо‘lishi kerak. Dastur tuzish statistik kuzatishning eng og‘ir va 
ma’suliyatli bosqichidir. 
Kuzatish obyekti
deyilganda о‘rganilayotgan hodisa va jarayonlar tо‘plami 
tushiniladi. Masalan, aholi rо‘yxati о‘tkazilayotgan bо‘lsa, biz aniq belgilab 
olishimiz kerak, qaysi aholini rо‘yxatga olmoqchimiz: mavjud aholinimi? yoki 
doimiy aholinimi?; tijorat korxonalarini rо‘yxatga olish uchun, oldin aniq 
bilishimiz kerak, qaysi korxonalar tijorat korxonalari hisoblanadi? 
Kuzatish obyektini tо‘g‘ri chegaralash, uni boshqa obyektlardan 
ajratuvchi belgilarini aniqlash amaliy jihatdan katta ahamiyatga ega. Bu chegara 
quydagilar bilan belgilab olinadi: 

birinchidan, mazmunan qanday hodisa kuzatishga jalb qilinishi kerakligi, 
masalan, davlat korxonasimi yoki koopirativ, sanoatmi yoki qishloq hо‘jaligi va 
hokazo; 

ikkinchidan, qanday hudud (mintaqa) chegarasida bu ma’lumotlar 
olinishi kerakligi,masalan , tuman miqyosida yoki ayrim viloyatlar yoki 
respublika chegarasidami; 

uchinchidan, qaysi davr yoki vaqt uchun ma’lumot olinishi kerakligi, 
masalan, aniq bir yil yoki bir necha yil va hokazo. 
Ayrim hollarda kuzatish obyektini belgilayotganda maxsus senzlardan 
foydaniladi. Senz deganda barcha obyektlari ichidan ayni kuzatishda xisobga 
olinishi lozim bо‘lganlarini belgilash uchun qabul qilingan ma’lum miqdoriy
meyor tushiniladi. 
Kuzatish birligi
– bu hisob asosi yoki kuzatishda qayd qilish belgisiga ega 
bо‘lgan birlikdir. Kuzatish birligi bо‘lib, aholi rо‘yxatida har bir shaxs, 
korxonalar rо‘yxatida har bir korxona hisoblanadi. 

---

Kuzatish birligidan hisob birligini farq qilishi lozim. Ular ayrim vaqtda bir-
biriga teng. Masalan, aholi rо‘yxatida har bir shax, ham kuzatish birligi, ham 
tо‘plam birligi hisoblanadi. Ayrim paytda, ular о‘zaro teng emas. Masalan, 
sanoat korxonalarida jihozlar rо‘yxatga olinganda sanoat korxonasi kuzatish 
birligi, har bir jihoz esa tо‘plam birligi hisoblanadi. 
Hisob birligini tо‘g‘ri aniqlash statistik tekshirishning muvaffaqiyatli va 
samarali bо‘lishida muhim rol о‘ynaydi. 
Kuzatish dasturi
da savollarga javob maxsus hujjatlarda aks ettiriladi. 
Bu hujjat statistik formulyar deb ataladi. U har xil nom bilan yuritiladi, 
jumladan. Hisobot formasi. Tabel’, nakladnoy, rо‘yxati olish varaqasi va 
hokazo. 
Statistik formulyar ikki xil bо‘ladi: 

alohida shakldagi formulyar; 

rо‘yxat shaklidagi formulyar.
Alohida kо‘rishidagi formulyaga korxonalarning yillik hisoboti formulfr 
misol bо‘la oladi. Rо‘yxat kо‘rinishidagi formulyada bittasi emas, balki bir 
necha hisob birliklari haqida ma’lumot keltiriladi. 
Kuzatish dasturidagi savollarni talqin qilish va bir xilda tushinishni 
ta’minlash maqsadida statistik formulyarlarni tо‘ldirishi uchun yо‘riqnoma 
tuziladi. 
Yо‘riqnoma 

statistik kuzatish maqsadi va vazifalari; 

kuzatish obyekti va birligi; 

ma’lumotlarni qayerdan kimdan olish; 

kuzatish muddati; 

hujjatlarni rasmiylashtirish tartibi; 

materiallarni topshirish va jо‘natish muddati; 

kо‘rsatkichlarni hisoblash tartibi va shunga о‘xshash kuzatilayotgan 
hodisa bilan bevosita bog‘liq bо‘lgan masalalar yoritiladi. 
Yо‘riqnoma odatda kо‘p mutaxasislar ishtirokida muhokama qilinishi 
lozim. 
Statistik kuzatishning asosiy tashkiliy shakllari, turlari va usullari
Statistik kuzatishning tashkiliy masalalari quydagilardan iborat 

kuzatish organi; 

kuzatish vaqti va muddati; 

kuzatish joyi; 

kadrlarni tanlash va о‘qitish; 

kuzatish varaqalarini kо‘paytirish va joylarga jо‘natish. 
Kuzatish organi
– bu statistik kuzatish bevosita tashkil qiladigan va 
о‘tkazadigan tashkilotlardir. Ularning noma-nom rо‘yxati hamda huquq va 
vazifalari kuzatishning tashkiliy rejasi belgilab olinadi. 
Kuzatish vaqti
va muddati kuzatishni qachon va necha kunda amalga 
oshirishni aniqlaydi.
Hisob vaqti olinayotgan ma’lumot qaysi vaqtga tegishli bо‘lgan davr bilan 

---

о‘lchanadi. Hisobot vaqtini kuzatish vaqtidan farq qilishi lozim. Masalan, bir 
oylik hisobotda joriy oy hisobot vaqti bо‘lsa, kuzatish vaqti esa ushbu taqdim 
etilishi lozim bо‘lgan muddat bilan belgilanadi. 
Kritik fursat
(moment) deyilganda ma’lumotlarni ma’lum vaqtga 
tо‘g‘rilab rо‘yxatga olish tushuniladi. Aynan shu holatga nisbatan hodisalar
rо‘yxatga olinadi. 
Kritik fursatni belgilash tartibi quydagicha: 

birinchidan, rо‘yxatga olinadigan ma’lumotlarni bir fursatning о‘zida 
tushirgandek bо‘ladi; 

ikkinchidan, takror (ya’ni bir kishini ikki marotaba) hisobga olishdan holi 
qiladi; 

uchinchidan, rо‘yxatga belgilangan muddatda tugatishni ta’minlaydi. 
Kuzatish joyi
deyilganda kuzatish qayerda о‘tkazilishi lozim bо‘lgan joy 
tushiniladi. Uni belgilash ayniqsa joyi о‘zgarib turishi mumkin bо‘lgan 
hodisalarni kuzatayotganda juda katta ahamiyatga ega. Agar о‘rnatilgan 
stanoklar rо‘yxati olinayotgan bо‘lsa, u holda kuzatish joyini belgilab olish 
uncha qiyin emas, chunki bu stanoklar doimo bir joygga biriktirib qо‘yilgan. 
Agar aholini rо‘yxzatga olinayotgan bо‘lsa, u holda kuzatish joyini 
aniqlab olish juda ham qiyin, chunki aholini aynan iqaysi joyda rо‘yxatga olish 
kerak: yashayotgan joyidami yoki ishlayotgan joyidami, degan savolni yechib 
olish zarur. 
Statistik kuzatish о‘tkazilgandan sо‘ng uning natijalarini qabul qilish 
boshlanadi. Statistik kuzatish materiallarini tekshirish usullari uchga bо‘linadi: 
tashqi nazorat, mantiqiy tekshirish va arifmetik tekshirish. 
Tashqi nazorat
da asosan hujjatlarning tо‘g‘ri rasmiylashtirilishi, ya’ni 
yо‘riqnoma talabiga javob berish darajasi va ma’lumotlarning tо‘laligi 
tekshiriladi. 
Mantiqiy tekshirish
deyilganda statistik ma’lumotlar mazmunini 
tekshirish tushuniladi.
Arifmetik tekshirish
deb о‘zaro bog‘liq bо‘lgan ma’lumotlarni son 
jihatdan tekshirishga aytiladi.
Statistik kuzatish materiallarini tekshirish va qabul qilish davomida ikki 
tipdagi xatoliklar aniqlanishi mumkin: qayd etishdagi xatolar va reprezentativ 
xato. Qayd qilishdagi xatolar hodisani kuzatish formulyariga yozayotganda yoki 
ma’lumotlarning mazmunini notо‘g‘ri tushunib qayd etish tufayli yuzaga keladi.
Qabul qilishdagi xatolar
о‘z navbatida tasodifiy va muntazam xatolarga 
bо‘linadi. Tasodifiy xatolar har xil kо‘rinishga ega bо‘lib yozuvdan tushirib 
qoldirish va sanashda xatolikka yо‘l qо‘yish, kuzatuvchining toliqishi, 
charchashi tufayli rо‘y berishi mumkin. 
Muntazam xatolar
har doim bir yо‘nalishda bо‘ladi va umumiy 
kо‘rsatkichlarga kuchliroq ta’sir kо‘rsatadi. Muntazam xatolar bila turib va 
bilmasdan yо‘l qо‘yilgan xatolarga bо‘linadi. 
Bilmay turib qilingan muntazam xatoga aholini rо‘yxatga olishda yoshni 
butunlashtirib kо‘rsatish mumkin. Odatda 78 yoki 81 yoshli qariyalar 80 
yoshdalar deb aytiladi.

---

Reprezentativ xato
deb bosh tо‘plam bilan tanlama tо‘plam natijalari 
о‘rtasidagi tafvutga aytiladi. Bu xato faqat tanlama kuzatishga xosdir. 
Takrorlash uchun savol va topshiriqlar: 
1. Statistik tadqiqot statistik kuzatishdan nima bilan farq qiladi? 
2. Statistik kuzatish bilan oddiy kuzatishning nima farqi bor? 
3. Statistik kuzatish o’tkazish uchun qanday qoidalar mavjud? 
4. Siz o’z xususiy korxonangizni moliyaviy holatini tahlil qilish uchun korxona balansi va 
boshqa hisobotlar orqali ma’lumot to’pladingiz. Bu ish statistic kuzatishning qaysi shakliga 
kiradi? 
5. Maxsus tayyorlangan dastur orqali ma’lumot to’plasak qanaqa statistik kuzatish o’tkazgan 
bo’lamiz? 
6. Siz nikohdan o’tdingiz, muchalga to’lganda to’liq tibbiyot ko’rigidan o’tdingiz, 40 yoshga 
kirganda oilangiz bilan tog’ bag’irlarida dam oldingiz. Bu hodisalar statistik kuzatishning 
qaysi shakli? 
7. Moliya-iqtisod fakultet dekani talabalarning o’qituvchilar to’g’risidagi fikrlarini bilish 
uchun kurs va guruhlarda «O’qituvchilar talabalar nigohida» so’rovnomani o’tkazdi. Kredit-
iqtisod fakultet dekani esa faqat IV kurs talabalari bo’yicha bu ishni bajardi. Fakultet 
dekanlari statistik kuzatishning qaysi turini qo’lladilar? 
8. Kuzatish ob’ekti va kuzatish birligi teng bo’lishi mumkinmi? Qani misollar keltiringchi? 
9. Kuzatish formulyari va yo’riqnomasi nima uchun kerak? Ularni kim ishlab chiqadi? 
3-MAVZU. STATISTIK JAMLASH VA GURUHLASH 
Reja: 
3.1. Statistik jamlash mazmuni va uni masalalari. 
3.2. Statistik guruhlashning mohiyati va uni ijtimoiy-iqtisodiy hodisalarni tahlil 
qilishdagi ahamiyati. 
3.3. Statistik guruhlash turlari. 
3.4. Statistik guruhlashni tuzish tamoyillari. 
3.5. Statistik guruhlash yordamida yechiladigan iqtisodiy masalalar. 
3.6. Taqsimot qatorlari va ularni grafiklari. 
3.7. Kо‘p о‘lchovli guruhlash va uni tuzish yо‘llari. 
3.8. Kо‘p о‘lchovli guruhlashdan statistika amaliyotida foydalanish. 
Adabiyotlar: 2, 4, 7, 11, 13, 14, 15, 16, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26 
Tayanch iboralar: 
Statistik jamlash, statistik guruhlash, atributiv va miqdoriy 
guruhlash, oddiy guruhlash, kо‘p о‘lchovli guruhlash, kombinatsion guruhlash, irearxik 
guruhlash, gistogramma, poligon, kumulyata, ogiva. 
Statistik kuzatish ma’lumotlarini tо‘plash, bir tizimga solish, qayta 
ishlash, umumlashtirish bosqichi svodkalash va guruhlash deb yuritiladi.
Statistik svodkalash
– bu tо‘plangan ma’lumotlarni ilmiy tekshirishdan 
kо‘zlangan maqsad va vazifalar nuqtai nazaridan qayta ishlashdir.
Agar ma’lumotlar juda kо‘p bо‘lmasa, ularni о‘sib borish yoki kamayib 
borish tartibida bir tizimga solish, ya’ni ranjirlangan qatorlarni tuzish mumkin. 
Agar kuzatish ma’lumotlari kо‘psonli bо‘lsa, bu holda ularni guruhlashlar 
yordamida bir tizimga solish mumkin bо‘ladi. 
Statistik guruhlash
deb ijtimoiy hodisa va jarayonlarni chuqur va xar 
tomonlama о‘rganish maqsadida muhim belgilar bо‘yicha bir xil guruh va 
guruhchalarga ajratib о‘rganishga aytiladi. Guruhlash о‘rganilayotgan 

---

hodisaning xarakterli xususiyatini, undagi qonuniyatni aniqlashga imkon beradi. 
Mazmuniga kо‘ra guruhlash quyidagi uch turga bо‘linadi: 

tipologik - hodisalar ijtimoiy-iqtisodiy tiplarga ajratiladi (; 

tuzilmaviy - ijtimoiy-iqtisodii hodisalar tuzilmasi о‘rganiladi; 

analitik - hodisalar о‘rtasidagi bog‘lanish aniqlanadi. 
Bitta belgi bо‘yicha amalga oshirilgan guruhlashlar 
oddiy
, ikki va undan 
ortiq belgilar bо‘yicha amalga oshirilgan guruhlashlar esa murakkab 
(
kombinatsion) guruhlashlar
deyiladi. Bunday guruhlashlar bitta belgi bо‘yicha 
bajarilgan guruhlashlarga qaraganda kengroq analitik xususiyatga ega bо‘ladi. 
Bunda guruhlar boshida bitta belgi bо‘yicha shakllantiriladi, keyin ular boshqa 
belgilar bо‘yicha quyi guruhchalarga bо‘lib tashlanadi.
Har qanday guruhlashni amalga oshirish uchun dastlab guruhlash belgisi 
va oralig‘i aniqlab olinadi. Agar bular notо‘g‘ri belgilab olingan bо‘lsa, u holda 
guruhlash ham siyosiy, ham iqtisodiy, ham ijtimoiy hayotni bо‘yab kо‘rsatuvchi 
natijalarni beradi.
Guruhlash belgisi deyilganda guruhlash uchun asos qilib olingan belgi 
tushuniladi.
Ifodalanishga qarab, guruhlash belgilari atributiv va miqdoriy belgilarga 
bо‘linadi. 
Atributiv belgi
deyilganda son bilan ifodalanmaydigan, bir-biridan 
mazmunan va sifat jihatdan farq qiluvchi belgilar tushuniladi. Odamlar toifasi, 
fazilati, kishining kasbi, millati, mahsulot turi, ish haqi shakli kabilar bu belgiga 
misol bо‘la oladi.
Muqobil (alternativ)
belgi atributiv belgining bir kо‘rinishi bо‘lib, ikkita 
qarama-qarshi, bir-birini taqozo etmaydigan belgilardir. Masalan, ma’lumotli-
ma’lumotsiz, tajribali-tajribasiz, ha-yо‘q va hokazo. 
Miqdoriy belgi
deb son (raqam) bilan ifodalanuvchi belgilarga aytiladi. 
Masalan, mahsulot hajmi, talabalar soni, stanoklar soni va hokazolar bevosita 
raqamlarda ifodalanadi.
Hodisalar о‘rtasidagi о‘zaro bog‘lanish ularning omil va natijaviy belgilari 
bо‘yicha guruhlarga ajratib о‘rganiladi. Omil belgi natijaga ta’sir qiluvchi 
belgidir. Natijaviy belgi esa omil belgi ta’sirida о‘zgarib turuvchi belgidir. 
Masalan, mehnat unumdorligi guruhlash belgisi bо‘lib, uning ta’siri ostida 
mahsulot tannarxining о‘zgarishi kuzatilayotgan bо‘lsa, u holda mehnat 
unumdorligi