O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim

4. O‘zaro bog‘langan o‘zgaruvchan, doimiy tarkibli va struktura ta’siri indekslari tizimi.
Indeksning usuli qandaydir murakkab hodisalarning dinamika (o‘zgarishiga) ta’sir etuvchi alohida omillarning ta’sirini o‘rganishda keng ko‘lamda qo‘llaniladi. Ma’lumki, har qanday belgi o‘rtachasining davr va xududlardagio‘zgarishiga, birinchidan o‘rtalashtirilayotgan belgining o‘zgarishi ta’sir etsa, ikkinchidan, vaznlar o‘zgarishi ta’sir etadi, Agar agregat indekslarining sur’ativa maxrajlarida vaznlar o‘zgarishisiz qoldirilsa, u holda bunday ko‘rinishdagi indekslar doimiy tarkibli indekslar deyiladi. Masalan, narx umumiy indeksida
yoki
yoki miqdor umumiy indeksi:

YUqorida aytilgan fikrimizga misol tariqasida haqiqiy baholardagi maxsulot dinamikasini qarab chiqsak, unga narx va shu maxsulotlar miqdori (fizik hajmi)ning birgalikdagi ta’siri asosida yuz berishi ma’lum. Bu holda maxsulot fizik hajmi va narx indekslari maxsulot dinamikasiga ta’sir etuvchi shu omillarning o‘lchovi bo‘ladi. Buning uchun ular o‘zaro bog‘langan yagona indekslar tizimidan iborat bo‘lishi kerak,
ya’ni: bu erdan,

Jpq = Jp * Jq ekanligi ma’lum.

Statistikada indekslashtirilayotgan belgi o‘rtachalarining nisbati o‘zgaruvchan tarkibli indeks deb yuritiladi. U umumiy holda quyidagi ko‘rinishga ega:

Narx umumiy indeksi misolida qarab chiqsak:

O‘zgaruvchan tarkibli indeks, doimiy tarkibli indekslardan farqli o‘laroq o‘rtachaning umumiy o‘zgarishiga ta’sir qiluvchi ikkita omilni, ya’ni indekslashtirilayotgan belgi birliklari (Pi)ni va vaznlar tizilmasining o‘zgarishini o‘zida aks ettiradi. Doimiy tarkibli indekslar esa faqatgina indekslanayotgan birliklarning o‘rtacha o‘zgarishinigina o‘ziga aks ettiradi.
Bu indekslar tizimiga kiruvchi uchinchi indeks bo‘lib, struktura ta’siri indeksi hisoblanadi. Bu indeks sifat belgilari o‘rtacha darajasining o‘zgarishiga vaznlar tizilmasi o‘zgarishining ta’sirini aniqlash imkonini beradi.
U quyidagi formula bilan ifoda etiladi:
yoki narx misolida yozsak qo‘yidagi formulani hosil qilamiz:

SHunday qilib, milliy iqtisodiyot taraqiyotini tahlil qilishda o‘zaro bir - biri bilan bog‘langan o‘zgaruvchan tarkibli, doimiy tarkibli va struktura ta’siri indekslaridan foydalaniladi. Bu tizimni quyidagicha ifodalash mumkin:

Jx = Jx * Js

Bu bog‘lanishdan foydalanib, doimiy tarkibli indeksni aniqlasak u holda

Jx = Jx : Js yoki Js = Jx * Jx