O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim

2. Aholi tarkibi statistikasi.
Aholining umumiy soni muhim statistik ko‘rsatkich bo‘lib, juda ko‘p iqtisodiy jarayonlarda foydalaniladi. Lekin aholi statistikasining vazifalaridan biri, uning tarkibini ham o‘rganishdir. Aholining tarkibi quyidagi belgilari bo‘yicha o‘rganiladi: umumdemografik belgilar (jinsi, yoshi, oilaviy holati), milliy tavsifi bo‘yicha (millati, ona tili); aholining madaniy – ma’rifiy darajasini tavsiflovchi belgilar bo‘yicha (ma’lumot va shu kabilar); aholining ijtimoiy tarkibini tavsiflovchi va boshqa belgilari bo‘yicha.
Umuman statistika yangi tug‘ilgan chaqaloqlar orasida, o‘g‘il bolalar ko‘proq tug‘ilishini ko‘rsatadi. Lekin ular ulg‘aya borgan sari, o‘zaro tenglashib boradi. Aholining jinsiy tarkibiga jamiyatda bo‘lgan turli xil jarayonlar ham ta’sir etadi. Ikkinchi jahon urushi ta’siri natijasida 1959 yilda Respublika aholisi tarkibining 48% ni erkaklar; 52% ni ayollar tashkil etgan. Keyingi yillar bu nisbatlar baravarlashmoqda. Hozirgi vaqtda aholi tarkibida erkaklar- 50,1% ni, ayollar – 49.9 % ni tashkil etadi.
Statistika aholining yoshini quyidagi guruhlarga bo‘lib o‘rganadi:
3 yoshgacha; 3 yoshdan 7 yoshgacha; maktab yoshidagilar (7-17 yosh); 18 va undan katta yoshdagi aholi; nafaqaxo‘rlar (55 va undan yuqori yoshli ayollar, 60 va undan yuqori yoshli erkaklar).
Respublikamiz aholisining 2/3 qismini bolalar va yoshlar tashkil etadi. Bu ma’lumotlar mamlakatimiz juda katta mehnat potensialiga ega ekanligini va u yildan – yilga ko‘payib borayotganligini ko‘rsatadi.
Aholining oilaviy holati qayd qilingan nikohlar va nikohdan ajralishlar soni bilan tavsiflanadi. O‘zbekiston jahonda eng yuqori nikoh darajasi va oila ajralishining eng past darajasi kuzatilgan mamlakatlardan biridir. Statistikada nikohdan o‘tganlar va nikohdan ajralishlar koeffitsientlari hisoblanadi. Nikohdan o‘tganlar koeffitsienti (Nk) nikohdan o‘tganlar sonini (NO’) 1000 ga ko‘paytirib, aholining o‘rtacha soniga bo‘lib topiladi.
Nikohdan o‘tganlar soni x 1000
Nk = --------------------------------------
Aholining o‘rtacha soni
Nikohdan ajralishlar koeffitsienti (Ak) nikohdan ajralganlar sonini 1000 ga ko‘paytirib, aholining o‘rtacha soniga bo‘lib topiladi.
Nikohdan ajraganlar soni x 1000
Ak = ---------------------------------------------
Aholining o‘rtacha soni
Jadval 1
O‘zbekiston Respublikasida nikoh va ajralishlar soni

Yillar	Nikohlar soni, ming	Ajralishlar Soni, ming	1000 kishi hisobiga
			Nikohlar	Ajralishlar
2011	173,6	22,5	10,8	1,4
2012	217,3	29,9	10,6	1,5
2013	172,9	22,6	7,1	0,8
2014	165,6	18,3	6,5	0,7
2015	155,8	17,4	6,0	0,7
2016	183,3	16,4	7,0	0,6
2017	208,5	16,2	7,8	0,6
2018	248,5	18,1	9,2	0,7
2019	285,4	19,0	10,1	0,7
2020	304,9	24,0	10,1	0,8

O‘zbekiston ko‘p millatli mamlakat bo‘lib, hozirgi paytda 130 tadan ko‘proq millat va elatlarga mansub aholi yashaydi. 1989 yil aholi ro‘yxatiga ko‘ra o‘zbeklar Respublika aholisining 74 % ni tashkil etadi. Ulardan keyingi o‘rinlarda ruslar, tojiklar, qozoqlar, qoraqalpoqlar, tatarlar turadi. Tojiklar, qozoqlar, qirg‘izlar, qoraqalpoqlar O‘zbekistonda qadimdan yashab kelayotgan tub joy aholi hisoblanadi. Ruslar, nemislar, tatarlar, mesxeti turklar va boshqa shu kabi millat vakillari O‘zbekistonga turli vaqtlarda, asosan ikkinchi jahon urushi natijasida majburiy tarzda keltirilgandir. Shuning uchun ham bu millat vakillarining ayrimlari keyingi yillarda o‘z vatanlariga qaytib ko‘chib ketmoqdalar. Lekin, mustaqil O‘zbekistonda Konstitutsiyamizning 18 – moddasiga yozilganidek, fuqoralar jinsi, irqi millatidan qat’iy nazar bir xil huquq va erkinliklarga egadir, qonun oldida tengdir.
Hozirgi paytda tumanlarda ham na’munaviy loyixalar asosida barcha qulayliklarga ega uylar qurilmoqda statistitik ma’lumotlarga qaraganda aholining 51% shaharlarda 49% esa qishloq joylarda yashaydi
Aholining madaniy – ma’rifiy darajasini mavjud teatrlar, kutubxonalar va ulardagi kitoblar soni chop qilinayotgan kitob va davriy nashriyotlar soni, oliy va o‘rta maxsus ma’lumotlilar soni, fan doktorlari va nomzodlari soni va shu kabi ko‘rsatkichlar bilan tavsiflash mumkin.
O‘zbekistonda hozirgi paytda 66 tadan ziyod oliy o‘quv yurtlari, 1500 tadan ko’proq o‘rta maxsus ta’lim muosasalari fa’oliyat yuritmoqda. Respublika oliy majlisi IX sessiyasida qabul qilingan. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ni amalga oshirish uchun joylarda kasb hunar kollejlari va akademik – litseylar ochilmoqda. Mamlakatda majburiy umumiy o‘rta maxsus ma’lumot olish qonun bilan belgilangan. Har 1000 ming kishi hisobiga 143 ta oliy va to‘liqsiz oliy, 200 ta o‘rta maxsus ma’lumotga ega bo‘lgan kishilar to‘g‘ri keladi.
O’zbekiston aholisi viloyatlar yaniy xududlar bo’yicha notekis joylashgan 2013-yil ma’lumotlariga ko’ra Samarqand viloyatida- 3445,0 ming kishi, Farg’ona viloyatida – 3386,0 ming kishi, Andijon viloyatida- 2805,0 ming kishi, Qashqadaryo viloyatida – 2895,0 ming kishi yashamoqda. Aholisi eng zich joylashgan xududlar : Andijon va Farg’ona viloyatlarida 1km² – 400-500 kishi, Navoyi viloyatida esa 1km²ga 9-10 kishi to’g’ri keladi.