O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim

Engil atletika bilan shug’ullanish gigienasi

Engil atletika organimzga ta’sir etishi va tuzilmasi jihatdan turlicha bo`lgan jismoniy mashqlarni o`z ichiga oladi. Ularni ikki asosiy gruppaga bo`lish mumkin: umumiy chidamlilikni talab qiladigan aerobik yo`nalishdagi mashqlar (staer, marafon yugurishi, sportcha yurish); ko`proq tezlik-kuch sifatlarini talab qiladigan anaerob yo`nalishdagi mashqlar (sprint, irg’itish, sakrash) o`rtacha masofalarga yugurish mashqlari oraliqdagi o`rinni egallaydi hamda uning qaerda kelishi aerobik, shuningdek, anaerobik jixatdan mashqning qay darajada ta’min etilishiga bog’liq bo`ladi.

Engil atletika juda ko`p sonli sport ixtisoslashtirishlarga egadir. Olimpiya medallarining eng ko`p miqdordagi qismi ham sportning mana shu turida qatnashgan kishilar uchun mo`ljallangan bo`ladi: u sog’lomlash-tiruvchi jismoniy vositasi sifatida ham etakchi rol o`ynaydi: ommaviy sportda ham, katta sportda ham sportchilarning eng ko`p qismi Engil atletika bilan shug’ullanadi.

Engil atletika mashqlari jismoniy bo`yicha maktab dasturida, katta o`rinni egallaydi. Sprinterlar, sakrovchilar, yadro irg’ituvchi-granata uloqtiruvchi sportchilar, ko`p kurashchilar mashg’ulotning tayyorgarlik qismida bo`lg’usi tezlik-kuch talab qiladigan mashqlarga, eng ko`p (kuch-g’ayrat sarflash momentidagi) yuklama muskullarga pay va paychalarga tushib, ular (uzilish xavfi ostida qolgan) og’ir sinovdan o`tadigan damlarga tayyorgarlik ko`rib, buning uchun bo`g’im apparatini yaxshiroq tayyorlashga alohida e’tibor berishlari kerak.

Sprinterlar va sakrovchilarda et uzilishi, muskullar pay va paychalarining zo`riqishi bel va boldir paylari (axilles paylari) hamda boldir suyagi bilan tovon suyagini biriktiruvchi bo`g’imlarning lat eyishi, mayib bo`lishi singari hollar tez- tez uchrab turadi: balandlikka sakrovchilarda ko`pincha mushaklarning cho`zilishi, boldir paychalarining va tizza bo`g’imlarining lat eyishi, umurtqa pog’onasining bo`yin va bel bilan tutash qismlarining mayib bo`lishi singari hodisalar bo`lib turadi. Uzoq masofaga yuguruvchilar uchun, mikrotravmatizatsiya va haddan tashqar toliqish natijasida sodir bo`ladigan muskul mashaklarining oyoq usti va boldir paylarining jaroxatlanishi ko`p uchraydigan tipik holdir: granta otish, disk uloqtirish singari sport turlari bilan shug’ullanuvchilarda mushakning ko`rinishi va et uzilish, qo`l bo`g’im-larining pay-paycha apparatlari hamda bel mushaklari shikastlanishi singari hodisalar uchrab turadi.

Mashg’ulotning muayyan shart-sharoitlari ham salomatlikka salbiy ta’sir ko`rsatish kuzatilgan. CHunonchi, qattiq yo`l bo`ylab (masalan, asfalt bo`ylab) uzoq masofaga yugurish tayanch-harakat apparatiga salbiy ta’sir ko`rsatadi. Ayrim sportchilarda qon aralash siyish hollari kuzatilgan, buni eritrotsitlarnng mexanik tarzda jarohatlanishi bilan bog’liq, deb hisoblaydilar. Tovonlar, tovon-to`piq bo`g’imlari jarohatlanishi boldir suyagi ustidagi parda suyak-pardalarning yallig’lanishi uchrab turadi. Bunday hollarning oldini olish uchun trenirovkalarga zarur bo`lgan tegishli shart-sharoitlar ta’min etilishi hamda tegishli kuch-quvvatni tiklash va davolash tadbirlari o`tkazilishi kerak.

Marafon yugurishi bilan shug’ullanuvchi kishilar nisbatan ko`proq yassitovonlikka chalinib turadilar. Buning oldini olish uchun oyoq yuzini, tovon- to`piqlarni mustahkamlovchi maxsus mashqlarni qo`llanish, ortopedik poyabzal kiyib yurish, yugurish tuflilari ichiga supinatorlik stelkalar qo`yib kiyish singari tadbirlardan foydalanish kerak. SHu maqsadda cho`zilish mashqlari, ko`p marta sakrash, asosiy mashqlarning ayrim elementlarini imitatsiya qilish va bajarish, sekin yugurish (YUKZ har minutda 120-140 zarbaga teng) mashqlari bajariladi.

Ertalabki zaryadka mashqlari asosiy trenirovkaga yaxshiroq tayyor-garlik ko`rishga yordam beruvchi kam yuklamali umumiy, jismoniy tayyorgarlik bo`yicha mashg’ulotlar tipidagi mashqlar bo`yicha o`tkaziladi. Hujayralarda modda almashuv jarayonlarini kuchaytirish va yurak-tomir tizimini mashqlarga tayyorlash uchun (mashg’ulotning tayyorgarlik qismida kamida 10 daqiqa davom etadigan yugurish) yaxshigina aerobik razminka muhim ahamiyatga egadir.

Engil atletikaning (ko`p kurashdan tashqari) har bir turi nisbatan tor, muayyan bir yo`nalishga qaratilgan bo`lib, asosan, bir mushak guruhi-ning ishtiroki bilan ko`proq bitta harakat sifatini yaqqol rivojlan-tirishni talab qiladi. SHuning uchun xam Engil atletikachilar bilan (asosiy sifatdan tashqari) boshqa harakat sifatlarini rivojlantirishga qaratilgan mashqlar o`tkazish zarur. SHuningdek, bu mashqlar sport ixtisosidagi mashqlarni effektiv ravishda bajarish uchun hamda salomatlikni saqlash uchun zarur bo`lgan funktsional darajadagi barcha mushak guruhlarini rivojlantirish uchun xizmat qiladi.

Sakrovchilar, yuguruvchilar uchun qo`l mushagini, elka va gavda mushaklarini mustahkamlovchi mashqlar ana shunday etishmayotgan harakatlar o`rnini bosuvchi mashqlar hisoblanadi. Bu mashqlar gavda mushaklari-ning korset,

ya’ni tayanch funktsiyasini ta’minlash uchun hamda umurtqa pog’onasi jarohatlanishining oldini olish uchun zarurdir.

YAssitovonlikning oldini olish maqsadida tovon-to`piqlarini mustahkamlaydigan mashqlarni har bir trenirovka oldidan o`tkaziladigan ertalabki zaryadka va razminka mashqlari tarkibiga kiritish lozim. Kuch-quvvatni tiklovchi tadbirlar faol dam olish uchun bajariladigan maxsus mashqlardan, qisqa muddatli massajni hamda charchagan mushaklarni yozish uchun o`z-o`zini massaj qilish tadbirlaridan iborat bo`ladi; qisqa va o`rtacha masofaga yuguruvchilar, sakrovchilar, uloqtiruvchilar mashg’ulot mashqlari orasidagi intervallarda nuqtali massajdan foydalanishlari maqsadga muvofiqdir. Mashg’ulotlardan keyin massaj qilish, suv muola-jalari, fizioterapiya tadbirlari o`tkazilishi kerak.

YUguriladigan yo`lka maxsus modda bilan qoplanadi. U Engil, sal yumshoq modda bo`lishi, suv-namlikni tutib qolmasligi, chang ko`tarmasligi lozim, yo`lka ustida o`ydim-cho`nqir joylar bo`lmasligi, har xil predmetlar yo`lka ustida yotmasligi va u yugurgan vaqtda changimasligi uchun yugurish yo`lkasini doimiy ravishda tozalab, tekislab, supurib-sidirib turish lozim. YUgurish yo`lkasiga musobaqalar boshlanishidan uch soat oldin suv sepib qo`yiladi.

Stadionlarda ommaviy sport uchun mo`ljallangan yo`lkalar usti nisbatan ancha arzon material (garevo, koksogarevo, asfalt) bilan qoplanadi. Hozirgi zamon yirik stadionlarida yugurish yo`lkalari sintetik materiallar (tartan, rekortan) bilan qoplanmoqda. Bunday yo`lkalarni qurish arzonga tushadi hamda osonlik bilan supurib-sidi-riladi. Bunday yo`lkalarda mashg’ulot o`tkazilgan vaqtda yuguruvchilarning oyoqlari, tayanch-harakat apparatlari kamroq jarohatlanadi. YUgurish yo`lkasining har ikki tomoniga balandligi 3 sm. dan ortiq bo`lmagan yarim doira shaklida bortiq-chegara yasab qo`yiladi. Joylarda mashg’ulot qilish uchun mashqlarni park va o`rmon hiyobonlarida, tuproq yo`lkalarida, shahardan tashqaridagi yo`llarda o`tkazish yaxshi natija beradi.

Uzunlikka sakrash va uch hatlab sakrash uchun ajratiladigan joy yugurib kelish uchun yo`lkadan, itarilib-siltanib sakrash uchun joydan hamda sakrab tushiladigan chuqurchadan iborat bo`ladi. Itarilib-tayanib turib sakraladigan joyga yugurib kelingan yo`lka yuzasiga yog’och supacha (20 x 122 sm. kattalikda) o`rnatib qo`yiladi. Sakrab tushiladigan chuqurcha chetlariga erdan 5 sm. yuqoriga ko`tarilib turadigan yog’och devorcha qilinadi va ana shu devorcha bilan bab- baravar qum to`ldirilib qo`yiladi. CHuqurchadagi qum vaqti-vaqti bilan xaskashlab tekislab turiladi. Xaskashlar maxsus ajratilgan joylarda saqlanadi. CHuqurcha tevaragida va yugurish yo`lkasining chetlarida xavfsizlik zonasi uchun bir metrdan joy ajratib qo`yiladi.

Balandlikka sakrash uchun mo`ljllangan joy yugurib kelinadigan sektordan, orasiga planka ip tortilgan ustunchalardan hamda sakrab tushiladigan joydan iborat bo`ladi. Sakrab tushiladigan joy parolon yoki boshqa yumshoq sintetik material parchalaridan iborat bo`lib 0,5-0,75 m. qalinlikda yotqizilib chiqiladi. Sakrab tushiladigan joy atrofda 1,5 m. xavfsizlik zonasi ajratib quyiladi. SHest bilan sakraladigan joy yugurib kelish yo`lkasidan, planka tortilgan stoyka-ustunlardan, shestni tirab, unga tayanib ko`tariladigan joydan hamda sakrab tushish joyidan iborat bo`ladi. Bunda xavfsizlik zonasi - yo`lka atrofida 1 m., sakrab tushiladigan

joyda- 1,5 m., shest bilan tayanib sakraladigan joy oldida 5 m. bo`ladi. Barcha turdagi yugurish yo`laklarida yorug’lik darajasi-30 lk; tayanib, itarilib, sakrab ko`tariladigan va sakrab tushiladigan joylarda-50 lk; shest bilan sakralayotgan joylarda 6 m, balandlikdagi vertikal yorug’lik-50 lk, bo`lishi kerak.

Otish-uloqtirish uchun sektor snaryadlar stadionining uzun o`ki bo`ylab uchishi va uning qarama-qarshi tomonidan shunday uloqtirish mashqlari o`tkazilmasligi uchun stadionning faqat bir tomoniga joylashtiriladi. Molot uloqtirish, yadro irg’itish, disk otish uchun mo`ljallangan joylar ustiga qattiq material yotqizilgan doiradan iborat bo`ladi; molot va disk otish uchun ajratilgan doira sim to`r bilan o`rab qo`yiladi; har bir snaryad uchun snaryad tushish sektorlari belgilab chiqiladi; otish joyidagi yorug’lik 50 lk, snaryad tushadigan sektordagi yorug’lik-30 lk, bo`lishi kerak.

Usti yopiq Engil atletika stadionlari va manejlarida yugurish va yugurib kelib sakrash yo`laklari ustiga sintetik material qoplanadi; xonadagi harorat +14- 17*, nisbiy havo namligi - 30-60 %, havoning hara-kati soniyasiga 0,5 m. gacha bo`ladi.

Engil atletikachilarning kiyimi ip-gazlamadan yoki jundan to`qilgan trusi, mayka, shamoldan himoya qiluvchi mashg’ulot kostyumi va bosh kiyimidan iborat bo`ladi. Ob-havolar sharoitiga qarab, har bir mashg’ulotda kiyimlar almashtirib kiyilaveradi. Poyabzal-krosovka, kedilardir; sprinterlar va sakrovchilar tishli shippaklardan foydalanadilar; staerlar, marafonchilar, sporotcha yurish bilan shug’ullanuvchilar tagcharmi qalinlashtirilgan yumshoq elastik materialdan bo`lgan tufli kiyadilar, nayza otuvchilar tovon-to`piqlarni o`rab turadigan va tagcharmi tishli tuflilar kiyadilar. Havo sovuq bo`lgan paytlarda poyabzal ichiga namat pataklar qo`yilib, issiq jun paypoq bilan kiyiladi.

Engil atletikachilarning ovqatlanishi ular qanday sport turiga ix- tisoslashganliklarga bog’liq bo`ladi. Staerlar, marafonchilar va sportcha yurish bilan shug’ullanuvchilarda energiya sarfi ancha yuqori bo`ladi.. Ularning bir sutkalik ovqat ratsionidagi kaloriyalilik 70-76 kkal/kg, dan iborat bo`ladi. Sprinterlar va sakrovchilarda energiya sarfi nisbatan kamroq bo`ladi va ulardagi ratsion kaloriyasi 65-70 kkal/kg, iborat bo`ladi.