O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim

Demokrit 

(460-370)

 

yer dengizining Sharqida joylashgan. Ellinlar davri miloddan avvalgi IV-I asrlarni 

o’z ichiga oladi (Miloddan avvalgi 323-30 yil,  ya’ni Misr Rimga bo’ysundirilgan 

yilgacha).  

Miloddan  avvalgi  V  asrlardan  boshlab  fan  va  madaniyatning  buyuk  vakillari 

fizika  fani  taraqqiyotida  yangi  davrni  boshlab  berishdi.  Ushbu  davrda  olamdagi 

narsalarning tuzilishi to’g’risida atom nazariyasi vujudga keldi.  

1.  Demokrit  (miloddan  avval  (460-370)  yillarda 

yashagan  va  u    moddalar  tuzilishi  atom  nazariyasining 

asoschisi  hisoblanadi.  U  dunyoning  juda  ko’p 

mamlakatlari:  Misr,  Vavilion  va  Eronga  safar  qilgan. 

Demokrit  matematika,  fizika  va  falsafaga  doir  ko’plab 

asarlar  yaratgan,  lekin  bizgacha  ularning  asl  nusxasi 

saqlanmagan.  Uning  atom  nazariyasi  boshqa  olimlar 

asarlarida  qayd  etiladi.  Demokritning  moddalar  tuzilishi 

atom nazariyasining asosiy tushunchalari quyidagilar hisoblanadi:  

1. 

Hyech  nimadan  hyech  nima  paydo  bo’lmaydi.  Bor  narsalar  yo’qolmaydi. 

Hamma o’zgarishlar bo’linish va qo’shilishlar tufayli hosil bo’ladi. 

2. 

Hyech nima tasodifiy paydo bo’lmaydi, ular ma’lum sabab va zarurat tufayli 

hosil bo’ladi. 

3. 

Atom  va  cheksiz  sof  bo’shliqdan  boshqa  narsa  yo’q.  Boshqa  hammasi 

shunday tuyuladi. 

4.   Atomlar son-sanoqsiz va shakl jihatdan turlichadir. 

5.  Moddalar  orasidagi  farq  undagi  atomlar  soni,  shakli,  miqdori  va  tartibi  bilan 

belgilanadi.   

 

 

 

6.  Ruh  (jon)  ingichka  silliq  va  dumaloq  atomlardan  tashkil  topgan  bo’lib,  olov 

atomlariga o’xshaydi. Bu atomlar o’ta harakatchan, barcha jismlar orqali o’ta oladi 

va shu tufayli hayot yuzaga keladi.  

Demokrit  fanda  deduktiv  usulni  qo’llaydi.  Tabiat  hodisalarini  mantiqiy 

mulohazalar orqali tushuntirishga intiladi. Shunday rivoyat bor: Demokrit fikricha, 

---

 

 

insonning chuqur mulohaza yuritishiga uning ko’rish qobiliyati to’sqinlik qiladi. U 

fikrini isbotlash uchun  o’z ko’zini ko’r qiladi.  

U birinchi bo’lib tabiatshunoslikka  atom tushunchasini kiritadi. Atom-so’zi 

«a» - «inkor», «tomas» - bo’linish so’zlaridan olingan bo’lib, «bo’linmas zarracha» 

degan  ma’noni  anglatadi.  Demokrit  shunday  mulohaza  yuritadi:  agar  deydi  u: 

«biror narsani ikki bo’lakka bo’lib, uning bir bo’lagini yana ikkiga bo’lsak va shu 

tartibda bo’lishni davom ettirsak, nihoyat  

shunday  bir  bo’lakchaga  duch  kelamizki,  u  boshqa  bo’linmaydi».  Ana  shu 

bo’linmas  zarrachani  Demokrit  atom  deb  ataydi.  Tabiatdagi  barcha  narsalar  ana 

shunday atomlardan tashkil topgan deb tushuntiradi.  

Hozirgi  fan  nuqtai-nazaridan  fikr  yuritadigan  bo’lsak,  Demokrit  nazariyasi 

kamchiliklardan  am  holi  emas,  ya’ni  unda  atomlar  harakati  va  ularning  o’zaro 

ta’siri  to’g’risida  so’z  yuritilmaydi.  Demokrit  nazariyasi  keyinchalik  Epikur 

tomonidan  rivojlantirildi  va  u  moddalar  tuzilishining  zamonaviy  molekulyar-

kinetik nazariyasi yaratilishiga asos bo’ldi.