O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim V azirligi

11. MAVZU: IJTIMOIY KONFLIKTOLOGIYA
REJA:

1.Ijtimoiy konfliktologiya fanining boshka ijtimoiy fanlar bilan alokasi.

2.Konfliktlar to’¦risida karashlarning yuzaga kelishi va xozir zamon konsepsiyalari:
a) Konfliktlar xakida ilk tasavvurlar;
b) Yan davr;
v) Konfliktologiya ;
g) Konfliktlar xakida xozir zamon konsepsiyalari.
d) Ijtimoiy konfliktologiya fanining metodlari.

1.Konfliktologiya fani tushunchasi va predmeti. Konflikt xozirgi zamonga eng ko’p darajada xos bo’lgan tushunchadir.

Ijtimoiy konfliktlar kundalik xayotimizda real vokelikka aylandi. Turli mamlakatlarda shaxtyorlarning ish tashlashlari, siyosiy raxbarlar va partiyalarning o’zaro kurashi, millatlararo va xududiy nifoklar, jinoyatchilik dunyosida «yechimlar» deyarli doim odamlarni o’ylantirib ko’ymokda, davlat va jamiyat xayotida butunlay yan muammolarni yuzaga keltirmokda. Kishilar konfliktlar bilan tinimsiz «kurash olib boradilar», birok ular kamaymay, balki ortib bormokda. Ro’y berayotgan iktisodiy, siyosiy va huquqiy institutlarning kayta tashkil etilishi turli-tuman konfliktlarning avj olish tendensiyalarining o’zgarishiga xozircha jiddiy ta’sir ko’rsatgani yo’k. Buyuk Britaniyalik konfliktolog tadkikotchilarning ta’kidlashlaricha, «Xozirda konfliktlarni xal qilishga ko’p kuch-g’ayrat sarflanmokda. XX asr 80-yillarining oxiriga kadar bo’lib o’tgan urushlarning aksariyati mamlakatlar o’rtasida yuz bergan. Endilikda urushlarning ko’pchili fukarolik va o’zaro urushlar bo’lib, kurbonlarning ko’pi tinch axoliga to’¦ri keladi. Ayni paytda ko’pincha erkaklar nobud bo’ladi, «bedarak yo’koladi» yoki xarbiy xarakatlarda katnashishga majbur bo’ladilar, ayollar, keksalar va bolalar ko’chib yurishga yoki kochok bo’lishga majbur bo’ladilar.Ko’pchilik bu xolatni dunyoda «bipolyar» tartib inkirozidan so’ng sovuk urushning tugashi hamda millatchilik va etnik o’z-o’zini anglashning tulishi bilan tushuntiradilar. Sobik Sovet Ittifoki ta’sirining yo’kolishi xam kapitalizmning mavkeini ortishiga olib keldi, bu esa kishilarning demokratik jamiyatlar va iktisodiy tizimlarni kurish yo’lida intilishlariga o’z ta’sirini ko’rsatdi. Keyingi vaktda butun jaxon banki va Xalqaro valyuta jamg’armasi kabi xalqaro moliya institutlari xam kashshok, xam boy mamlakatlarning siyosiy, iktisodiy va ijtimoiy xayotida xal kiluvchi rol o’ynay boshladilar. Iktisodning erkinlashuvi ko’pincha bu mamlakatlar ichkarisida ziddiyatlar va konfliktlarni chukurlashtirdi. Ichki konfliktlar sonining ortishi ularning globallashuvi bilan birgalikda ularni aloxida buyuk davlatlar nazoratidan chikib ketishiga olib keldi, shuningdek, xarbiy diktatura, siyosiy korrupsiya va iktisodning kriminallashuvi kabi o’zaro boglik tendensiyalar chukurlashuvining natijasi bo’lib koldi.
Bunga javoban majburiy konfliktlarni kamaytirish uchun ko’pgina amaliy va tadkikotchilik tashabbuslari paydo bo’ldi. Xukumatlar xam, fukarolik jamiyati xam ko’p soxalarda tarakkiyotga xalakit beruvchi yoki uni umuman to’xtatib ko’yuvchi muammolarning yechimini topishga urina boshladi. Yan tadkikotlar paydo bo’ldi va yan atamalarni ishlab chikish yuzasidan ishlar olib borildi”1.
Xozirda ko’p davlatlar inkirozlar, shu jumladan, ziddiyatli vaziyatlarni yenshga tayyor emaslar. XX asrning 80-yillariga kadar amal kilib kelgan jamiyatni konfliktsiz tarakkiyot modeli turli darajada davlat boshkaruvini yuzaga kelgan inkirozlar oldida kuchsizlini namoyish kildi. Bunda konflikt nazariyasining ishlab chikilmaganli va teshli tajribaning yo’kli xam o’z ta’sirini ko’rsatdi. Garchi axolining tartibli makbul xayot tarzini jamiyat fakat kelishuv orkali ta’minlay olishini tarixiy tajriba ko’rsatsada, birok, amaliyotchilar uchun «konflikt-kelishuv» tushunchalarining nisbati avvaldek noanik bo’lib keldi. Konflikt va murosa qilish muammolarini o’rganish turli ixtisoslikda olimlardan katta kuch-g’ayrat sarflashni takozo etadi. Farb davlatlarida mana bir necha o’n yillar davomida va ayniksa XX asrning oxirida bu ilmiy yo’nalish asosli ravishda rivojlantirildi. Konfliktlar va ularni xal qilish usullari xakida yuzlab kitoblar chop etilgan, muntazam ravishda jurnallar, referatlar va makolalar to’plami nashr kilib borilmokda. Endilikda mustakil majmuaviy fan sifatida konfliktologiyani yaratish uchun barcha asoslar mavjud. Bu fanning predmeti bo’lib kishilik jamiyatida konfliktlarning tabiatini, sabablarini o’rganish hamda ularning oldini olish va xal qilish yo’llarini ishlab chikish xisoblanadi.
Ta’kidlash joizki, konfliktli muammolarni ijtimoiy fan xulosalari, koidalari bilan ko’shib o’rganish aloxida axamiyatga ega. Gap shundaki, ko’p ijtimoiy konfliktlar huquqiy munosabatlar doirasida bo’lib o’tadi, ijtimoiy vaziyatlarda yuzaga keladi va nixoyat ijtimoiy vositalar bilan xal etiladi. Huquqni muxofaza kiluvchi organlar o’z faoliyatlarining aksariyat kismini konfliktlar bo’yicha tergov qilish, ularni ko’rib chikish, xal qilish va oldini olishga sarflaydilar. Shu tarika ijtimoiy konfliktologiya deb nomlanuvchi fanni ishlab chikishga extiyoj yetildi.
Ijtimoiy konfliktologiya umumiy konfliktologiyaning bir kismi (yo’nalishi) bo’lib, uning predmeti milliy (ichki) yoki xalqaro huquq doirasida yuzaga keladigan, rivojlanib boradigan va xal kilinadigan konfliktlarni o’rganish xisoblanadi.
Ma’lumki, kishilik jamiyatida konfliktlar: yakka va guruxiy, etnik, davlatlararo darajalarda yuz beradi. Ijtimoiy konfliktning o’ziga xosli shundaki, u shu sanab o’tilgan darajalarning xar birida u yoki bu huquqiy normalarni bajarish (tadbik etish) yoki buzish va teshlicha jismoniy va ijtimoiy shaxslar o’rtasida huquqiy munosabatlarning yuzaga kelishi, o’zgarishi yoki tugatilishi bilan bog’lik.
Xar kanday mamlakatning huquq tizimi va, shuningdek, xalqaro huquq normalari davlat yoki xalqaro xamjamiyat tomonidan sanksiyalanganli va ko’riklanganli bois ijtimoiy konfliktda ko’pincha konfliktlashuvchi ikkita tarafdan tashkari, uchinchi taraf sifatida huquqni muxofaza kiluvchi (huquqni ko’llovchi) organlar timsolida davlat ishtirok etadi, bu organlar ertami-kechmi konfliktlarni xal qilishga yoki oldini olishga jalb kilinadi.
Aynan shu xolat bilan ijtimoiy konfliktologiyaning muxim tomoni bog’lik, bu fan fakatna ijtimoiy konfliktlar tabiati, sabablari va rivojlanish dinamikasini o’rganib kolmay, shu bilan birga ularning oldini olish va xal qilish huquqiy mexanizmlarini xam o’rganadi. Jamiyat va davlat konfliktlashuvchi taraflarni murosaga keltirishga yoki ularning karama-karshiliklarini majburiy tugatishga yo’naltirilgan sud, arbitraj, parlament tartiblari kabi bir kator mexanizmlarni yaratadi va ulardan foydalanadi. Konfliktlarni oldini olish va xal qilishning ijtimoiy vositalari - bu ichki va xalqaro tanglikni, keskinlashuvni yumshatishning eng ta’sirchan kurollari xisoblanadi.
2.Ijtimoiy konfliktologiya fanining boshka ijtimoiy fanlar bilan alokasi.
O’z-o’zidan ma’lumki, konfliktologiya, xar kanday fan singari boshka fanlar bilan xam uzviy boglik. Konfliktologiya birinchi navbatda sosiologiya va ijtimoiy psixologiya bilan umumiy jixatlarga ega bo’lishi bilan juda yakindir, chunki bu fanlar kishilar o’rtasida munosabatlarni o’rganadilar. Konfliktologiya inson xatti-xarakatlarining sabablari xakida muloxaza yuritish uchun boy ozuka beruvchi tarix fani bilan bog’lik. Va nixoyat, konfliktologiya turli xil konfliktlar tabiatini, rivojlanish mexanizmini va okibatlarini aniklashtiruvchi siyosatshunoslik, iktisod, etnoloya kabi boshka ijtimoiy fanlar bilan xam yakindan xamkorlik kiladi.
3. Konfliktlar to’g’risida karashlarning yuzaga kelishi va xozir zamon konsepsiyalari.
a) Konfliktlar xakida ilk tasavvurlar.
Xozir zamon fani insoniyatning tarixiy o’tmishiga nazar tashlar ekan, konfliktni xamisha ijtimoiy tarakkiyotning doimiy yo’ldoshi ekanliga shubxa kilmaydi, chunki odamlar bor joyda konfliktlar mavjud bo’lgan va bo’laveradi. Ijtimoiy xayotda konfliktlarning tutgan o’rni va keng tarkalganli uzok o’tmishda xam e’tiborni o’ziga tortgan.
O’tgan asrlarda ijod kilgan faylasuflar, tarixchilar, yozuvchilarning asarlarida, afsonalarida va goyalarida vujudga kelishi extimol bo’lgan konfliktlarning yuzaga kelish sabablari va ularni tugatish yo’llari xakida muayyan fikrlar bildirilgan. O’tmishda konfliktlarni xal etishning asosiy usuli sifatida uru¦-kabila oksokollari, doxiylarining yakka xokimli tushunilgan. Birok ilk davlatchilik tuzilmalarining vujudga kelishi xar doim xam jamiyatda uygnlikka olib kelmagan, ba’zida ijtimoiy notenglikni keskinlashtirgan, konfliktlarni yakkol namoyon etgan va kuchaytirgan. Shu bois asrlar davomida insonlar urushlar bo’lmaydigan, nizolar va adovat barxam topadigan mukammal kelajakka ishonch xissi bilan yashaganlar.
Kadim yunon faylasuflari birinchilardan bo’lib ijtimoiy konfliktlarning tabiatini to’g’ri tushunishga uringanlar. Mashxur kadim faylasuf-dialektik olim Geraklit (er.av. 530-470 y.y.) urushlar va ijtimoiy konfliktlar xakida fikrlarini borlikning tabiatiga bo’lgan karashlarning umumiy tizimi bilan bo¦lashga xarakat kilgan. Uning fikricha, «koinotda xukm suruvchi yagona umumiy qonun - bu urushdir, u xamma narsaning otasi va shoxidir. U kimlarnidir xudolar va kimlarnidir insonlar kilib yaratadi, insonlarining ba’zilarini kul, boshkalarini erkin kilib bellaydi. Xamma narsa, shu jumladan inson mulokoti normalari xam abadiy aylanma xarakat va bir-biriga aylanish ta’sirida bo’ladi. Dunyoda barcha narsa adovat va nifok orkali tuladi»1. Geraklitning bu so’zlari ijtimoiy tarakkiyot jarayonida kurashning ijobiy rolini to’g’ri asoslashga bo’lgan dastlabki urinishlardan biri ekanlini ko’rsatadi. Konfliktlar o’zining yan xususiyati bilan ijtimoiy xayotning muxim atributi, ijtimoiy tarakkiyotning eng muxim va zarur sharti sifatida namoyon bo’ladi. Geraklitning konfliktlar va kurash barcha narsaning asosi sifatida xisoblanishi xakida goyalari boshka kadim faylasuf-materialist - Epikur (er.av. 341-270 y.y.) tomonidan rivojlantirildi, ayni paytda u to’knashuvlarning salbiy okibatlari kachonlardir insonlarni doimiy tinch-totuv sharoitda yashashga majbur kiladi deb xisoblagan. Shunday kilib, jamiyatning konfliktsiz xolatda bo’lishi xakida goyalar dastlabki nazariy xulosalar bilan to’ldirildi.
Xristian falsafasi o’z rivojining dastlabki boskichida insonlar o’rtasida tinchlik, xamjixatlik, kardoshlikning afzallini isbotlashga xarakat kilgan. II-III asrlar arafasida Kliment Aleksandriyskiy Origen va Tertullion kurolli to’knashuvlarga karshi karatilgan nazariy fikrlarni rivojlantirganlar, birok ular tarixiy tarakkiyot tabiiy jarayoniga jiddiy ta’sir ko’rsata olmaganlar.
IU asrning boshiga kelib, «Iso ta’limoti»ning urushlar bilan sisha olmasli xakida tamoyiliga shubxa bilan karaldi. O’rta asrlardan Yan davrga o’tishda Farbiy va Markaziy Yevropa mamlakatlarida sodir bo’lgan madaniy va goyaviy rivojlanish davrida ijtimoiy konfliktlarga murakkab va o’ta ziddiyatli baxolar berildi. Bu davrda tarakkiyparvar olimlardan T.Mor, E.Rotterdamskiy, F.Rabl, F.Bekonlar ijtimoiy to’knashuvlarni va kurolli konfliktlarni keskin koralaganlar.
Konfliktlar tabiati xakida ingliz faylasufi Frensis Bekon (1561-1626) tomonidan bildirilgan fikrlar xam o’ziga xosdir. U birinchi bo’lib mamlakat ichkarisida ijtimoiy konfliktlar sabablari majmuini chukur nazariy tahlil kildi, ijtimoiy tartibsizliklarning moddiy, siyosiy, ruxiy sharoitlarini hamda ularni bartaraf qilish usullarini karab chikdi. U ijtimoiy tartibsizliklarni yuzaga kelishida moddiy sabablarning xal kiluvchi rolini chukur anglab yetdi. Shulardan biri xalqning nochor moddiy axvoli xisoblanadi.
F.Bekon konfliktlarni oldini olishning muayyan vositalariga xam e’tibor karatgan. U ijtimoiy konfliktlarning moddiy sabablarini mumkin bo’lgan barcha usullar bilan, ular ichida aloxida o’ringa ega bo’lgan jamiyatda ayrim tabakalarning konikarsiz axvolini mumkin kadar barcha vositalar bilan bartaraf qilish zarurlini ta’kidlagan.
b) Yan davr.
Bu davrda XVII asr ingliz demokratlari va fransuz ma’rifatparvarlari D.Pristli, Sh.Monteskye, D.Didro, J.J.Russo, Volter kabilar kurolli konfliktlarni, boskinchilik va zo’rlikni keskin tankid kilib chikdilar. Ular kurolli konfliktlarga «yovvoyi davr» koldi deb karaganlar va feodal tuzum asoslarini tugatish «abadiy tinchlik»ka olib keladi deb o’ylaganlar. Shu sababli bu davrda asarlarda jamiyat xayotini tashkil etishning okilona shakllarini axtarishga, davlat tuzilishining eskirgan shakllarida ildiz otgan ijtimoiy konfliktlar sabablarini tugatishga ko’p e’tibor berilgan.
XVIII asrda mutafakkirlar jamiyat xayotini umumjaxon tarixi doirasida tushuna boshlaganlar. Bu jixat J.J.Russo (1712-1778) ning ijtimoiy falsafasida ko’rinadi. U umumjaxon-tarixiy jarayonini kuyida uch tarkibiy kismga bo’ladi: insonlar «tabiiy xolat»da erkin va teng bo’ladilar, so’ngra sivilizasiya rivojlanishi insonlarni teng, erkin va baxtli bo’lishdan maxrum kiladi va, nixoyat, «ijtimoiy shartnoma» tuzib ijtimoiy munosabatlarning yo’kotilgan uygnliga, «abadiy tinchlik»ka, xamjixatlik va birlikka erishadilar.
J.J.Russoning «tabiiy xolat» tabiatiga doir karashlari uning ko’pchilik zamondoshlari tomonidan ma’kullangan. Mashxur nemis faylasufi I.Kant (1724-1804) esa, «ko’shnichilik asosida yashovchi insonlar orasida tinchlik xolati tabiiy xolat emas, … aksincha, u urush xolatidir, ya’ni agar to’xtovsiz dushmanchilik xarakatlari bo’lmasa xam ularning doimiy taxdidi mavjud. Demak, tinchlik xolati o’rnatilishi lozim2». Bu yerda muayyan karama-karshi nuktai nazarni borlini ko’rish mumkin. Bir tomondan, T.Gobbs kabi «tabiiy xolat»ga «barchaning boshkalarga urush qilish» xolati deb karash, boshka tomondan esa, J.J.Russo singari kelgusida tinchlik va totuvlikning butunlay yan xolatini o’rnatilishi imkoniyatiga bo’lgan ishonch aks ettirilgan.
Yangi davrning tarixiy doirasida xam ijtimoiy konfliktlarning sabablari va ularni oldini olish istikbollari xakida turlicha fikrlar bildirilgan. Birok bu fikrlar kanchalik turli-tuman bo’lmasin ularda jamiyat rivojlanishida odamlar o’rtasida totuvlik va xamjixatlikning xal kiluvchi rolini, o’rta asr koldiklariga, tartibsizliklariga va urushlarga umumiy salbiy baxo berish, kelgusida «abadiy tinch» xayotga erishish imkoniyatiga bo’lgan umidlarni tan olinishi xosdir.
XIX asrga kelib bu masalaga bo’lgan munosabat tubdan o’zgara boshladi. Nemis faylasufi Gegel urushlar va ijtimoiy konfliktlarga baxo berishga boshkacha yondashadi. Eng avvalo, u jamiyatning rivojlanishida urushlarning ijobiy rol o’ynashi xususida muayyan fikrlarni bildiradi. Shu bilan birga kuchli davlat xokimiyati tarafdori bo’lgan Gegel davlatning yaxlitlilini zaiflashtiruvchi mamlakat ichkarisida ijtimoiy tartibsizliklar va ko’zgolonlarga karshi chikadi.
Ijtimoiy tarakkiyotning murakkab jarayonlarini va jamiyat xayotida ijtimoiy konfliktning o’rnini yanada chukur anglash tarixiy jarayonlarning borishi bilan obyektiv tarzda bellandi. XIX asrda jamiyat xayotining iktisodiy, siyosiy, ma’naviy va boshka soxalarida bo’lib o’tgan keskin o’zgarishlar ijtimoiy nazariyalar mazmuniga ta’sir etmasdan kolmadi. Bu nazariyalarda izoxlani-shicha, ijtimoiy tarakkiyot davomida kurash, konfliktlar va to’knashuvlar nafakat bo’lishi mumkin, balki ijtimoiy borlikning mukarrar vokeliklari xisoblanadi.
Ingliz iktisodchisi, ruxoniy Tomas Maltus (1766-1834)ning “Axoli o’sishi qonuni xakida tajriba“ nomli asarida (1798) mamlakatda o’sib boruvchi ishsizlik xolati yancha tushuntirilgan. Xalqning nochorlini tabiatning “abadiy biolok xususiyatlari“ bilan tushuntirib, u axoli sonining o’sishi geometrik progressiya, yashash vositalari arifmetik progressiya bo’yicha ko’payib borishi xakida “tabiiy qonun“ni ishlab chikkan. Mexnatkashlarning kamba¦allashuvi sabablarini sanoat to’ntarishi va dexkonlarni yersizlantirish siyosatining tarixiy okibatlarida emas, balki ishchi sinfining “telbalarcha ko’payish“ga bo’lgan munosabatida deb bilgan.
Yashash uchun kurash muammosi ingliz biolo Charlz Darvinning (1809-1902) ta’limotida xam markaziy o’rinni egallagan. Uning biolok evolyusiya nazariyasining asosiy mazmuni “Tabiiy tanlanish yo’li bilan turlarning kelib chikishi“ nomli kitobida (1859) bayon etilgan. Kitobda asosiy goya – bu yashash uchun doimiy kurash sharoitida amalga oshadigan jonli tabiat rivojlanishi bo’lib, u eng moslashgan turlarni tanlashning tabiiy mexanizmidan iborat. Ch.Darvinning bu goyalarini ijtimoiy tarakkiyot jarayonlariga ko’llash xakida bir narsa aytish kiyin. Uning ijodini o’rganuvchilar o’rtasida bu masalada yagona fikr yo’k. Birok uning ta’limotidan so’ng ijtimoiy xayot evolyusiyasini yashash uchun kurash va tabiiy tanlanish biolok qonunlari asosida tushunishga urinuvchi yo’nalish - “ijtimoiy darvi-nizm“ shakllangan.
Yashash uchun kurash tamoyiliga asoslangan sof sosiolok konsepsiya pozitivizm asoschilaridan biri Gerber Spenser (1820-1903) tomonidan ishlab chikilgan. Ijtimoiy tarakkiyotning asosiy qonuni bu eng moslashgan individlarning yashash qonuni deb xisoblaydi. G.Spenser ta’limotiga ko’ra, o’zaro kurashish xolati universaldir. U aloxida olingan jamiyat doirasidana emas, shuningdek, jamiyat bilan uni o’rab turgan tabiat o’rtasida bo’ladigan muvozanatni xam ta’minlaydi.
Konfliktlarni nazariy tahlil qilishda yan bir yo’nalish ijtimoiy darvinizmning polyak-avstriyalik vakili yurist Lyudvig Gumplovich (1838-1909) ijodida namoyon bo’ldi. U umumjaxon tarixi irklarning yashash uchun doimiy kurashidan kelib chikkanlini ta’kidlab, irkiy tafovutlarning moxiyatini bioloya fani xulosalari bilan emas, balki madaniy xususiyatlar bilan tushuntiradi. Aloxida irk - bu madaniyatning maxsus tipidir. Konfliktlar manbaini fakat inson tabiatidan emas, shuningdek madaniyatning o’z tipi bilan farklanuvchi ijtimoiy xodisalardan xam kidirish kerak.
L.Gumplovichning fikricha, konfliktlar birna muxim ijtimoiy jarayon emas. Ijtimoiy birlashish jarayoni xam muximdir, uning asosida yanada kengrok ijtimoiy uyushmalar, davlatlar paydo bo’ladi.
L.Gumplovichning ijtimoiy konflikt tabiatiga bo’lgan karashlarini uch asosiy yo’nalishga bo’lish mumkin:
1) konfliktlar tarixiy jarayonning moxiyatidir, ularning xarakteri turlicha, birok ularning xammasi tarakkiyot omilidir; 2) jamiyatning xukmronlar va karamlarga bo’linishi abadiy xodisadir; 3) konfliktlar jamiyatning birlashuviga yordam kiladi.
X1X-XX asrlar arafasida sosioloya konflikt muammolarini ishlab chikishga tobora ko’prok ta’sir ko’rsata bordi. Konflikt muammolarini ishlab chikish sosioloyada turli yo’nalishlar tomonidan amalga oshirildi. Ularning xammasi xam konfliktni sosiolok konsepsiyalarning boshlanch kategoriyasi deb tan olmasalar-da, birok ular konfliktlarning jamiyat xayotida muxim axamiyatga ega ekanlini va ularni nazariy tahlil qilishning zaruratini muayyan darajada ta’kidlaganlar.
Nemis sosiologi Georg Zemmel (1858-1918) birinchi bo’lib ilmiy muomalaga “konflikt sosioloyasi“ atamasini kiritgan. U tarixiy jarayon moxiyatini bilishdan voz kechishni hamda ijtimoiy mulokot va o’zaro ta’sirning “sof shakllari“ni tahlil qilish bilan shugllanishni tavsiya etgan. Ijtimoiy o’zaro ta’sirning nisbatan kat’iy shakllari ichida avtoritet, kelishish, bo’ysunish, xamkorlik va boshkalar bo’lib, konflikt o’zining aloxida o’rniga ega. Konflikt ijtimoiy xamkorlikka olib keladi, muayyan ijtimoiy tuzilmalar xarakterini bellaydi, ularni tashkil etish tamoyillari va normalarini mustaxkamlaydi.
G.Zemmelning nazariy karashlarini XX asrning 20-yillarida Chikago maktabining yirik vakillari Robert Park (1864-1944), Ernst Berdjess (1886-1966), Albion Smoll (1854-1926)lar ko’llab-kuvvatlaganlar.
Ular ijtimoiy jarayonga o’zaro ta’sirning o’zaro boglik 4 ta tipi nuktai nazaridan karaganlar: musobakalar, konflikt, moslashish va assimilyasiya. Konfliktlar ijtimoiy o’zaro ta’sirning bu tiplari orasida markaziy o’rinni egallaydi, musobakadan moslashishga va assimilyasiyaga o’tish rolini bajaradilar, shu tarzda ijtimoiy o’zgarishlarning muxim manbai xisoblanadilar. Sosioloyaning amaliy maqsadi - konfliktlarni xamkorlikka aylanishiga yordam qilish, ijtimoiy guruxlar o’rtasida uygn munosabatlarga ta’sir etishdir.
v) Konfliktologiya .
XIX asrning oxiri va XX asrning boshida konfliktologlar orasida sosiolok nazariyasiga bo’lgan kizikish yakkol namoyon bo’la boshladi. Bunga sabab sosioloya jamiyat tarakkiyoti jarayonlari xakida mavjud tasavvurlarga jiddiy o’zgarishlar kiritgan edi.
Jamiyatning tuzilmasini kuyida 4 ta asosiy elementdan iborat deb bilgan : ishlab chikaruvchi kuchlar – ishlab chikarish munosabatlari – siyosiy ustkurma - ijtimoiy ong shakllari. Bu elementlarning o’zaro ta’siri va mutanosiblining tartibga solingan tizimi umumiy sosiolok nazariyasining asosini tashkil etadi.
Shu bilan birga umumiy sosiolok nazariyani ilmiy asoslantirib berishdan tashkari konfliktlar nazariyasining barkaror tizimini xam ishlab chikdi.
Ijtimoiy jarayonlarni bilishning barcha darajalarida ijtimoiy konfliktlar, kolliziyalar va antogonizmlarni ro’y berishi mumkin bo’lgan, keskin sinfiy kurash sharoitida esa, jamiyat xayotining mukarrar ravishda sodir bo’ladigan vokeliklari deb tan olgan.
Shu bilan birga o’z davrini tushunish chegarasida kolib ketgan. Kelgusida jamiyat xayotida ijtimoiy konfliktlarni istisno kilinishi mumkinliga ishongan. Siyosiy inkiloblar yo’k bo’lishi, moddiy ne’matlarning to’kinli ijtimoiy munosabatlarning tabiatini keskin o’zgartirishi, konfliktlar fakat sanoat fabrikasi doirasida o’zaro munosabatlar darajasida kolishi mumkinli xakida fikr bildirgan.
O’sha davrda burjuaziya va proletariatning sinfiy manfaatlari karama-karshilini fakatna ijtimoiy inkilob jarayonidana xal kilinishiga ishonganlar. Bunday ishonish ularni bu inkilobni amalga oshirish jarayonida yuzaga kelishi mumkin bo’lgan anik masalalarni ishlab chikishga undagan. Bu xolat konflikt muammosiga bevosita alokador bo’lgan boshka bir kator masalalarni xam keltirib chikardi. Inkilobning xarkatlantiruvchi kuchlari va ular o’rtasida munosabatlar dialektikasi, kurolli ko’zgolonga raxbarlik qilish san’ati va ishchilar sinfi tarafiga ittifokchilarni jalb etish siyosati, aksilinkilobning oldini olish va tinch sharoitda ishni tashkil etish kabi ko’pna masalalarni kun tartibiga ko’yish va xal etish turli konfliktli vaziyatlarni nazardan anik tahlil etishning tarixiy tajribasiga misol bo’la oladi.
Inkilobiy xarakatga yakkol ustunlik bergan. Uning bu inkilobiy jo’shkinli uni burjuaziyaning mukarrar o’limga maxkumli xakida noto’¦ri xulosalar chikarishga va isloxotlarga inkilobning ko’shimcha maxsuli deb karashga olib keldi.
XX asrning birinchi yarmida fanda yana bir yo’nalish shakllandiki, uning vakillari V.Pareto, G.Moski, J.Sorel, F.Oppengeymer, A.Bentli kabilar jamiyat xayotida sodir bo’ladigan o’zgarishlar va konfliktlarni o’rganish zarurliga e’tiborni karatdilar.
Italiyalik tadkikotchi Vilfredo Paretoning (1848-1923) fikricha, elitalarning almashib turishi va ular o’rtasida kurash jamiyatning moxiyatini tashkil etadi. Ko’p sonli va turli konfliktlar jamiyatning rivojlanish jarayoni bilan boglik xolda muntazam ro’y beradi, birok ularning roli va axamiyati xukmron elita rivojlanishining muayyan boskichiga boglik. Ular dinamik muvozanatni ta’minlab, siyosiy tizimning barkarorliga xizmat qilishlari mumkin, birok revolyusion xarakterda tub o’zgarishlarga xam olib kelishlari mumkin, bunda elitalarning xukmronli almashishi ro’y beradi.
Italiyalik yurist Gaetano Moski (1858-1941) jamiyatni ikki sinfga : barcha davlat funksiyalarini o’z ko’liga oluvchi va shu bois imtiyozlarga ega xukmron “siyosiy sinf“ga hamda uyushmagan ko’pchilikni tashkil etuvchi boshkariluvchi sinfga bo’linishini abadiy deb xisoblagan. Xakikiy xokimiyat doimo “siyosiy sinf“ ko’lida bo’lgan. Xalq xokimiyatchili, xakikiy demokratiya va ijtimoiyizm jamiyat qonunlari va inson tabiati bilan sishmaydigan utopiyadir. Xokimiyat xech kachon xalq xokimiyati bo’lmagan, eng yaxshi xolatda fakat xalq manfaatlariga xizmat qilishi mumkin.
U xukmron elita ko’lida muxim kurol bo’la oladigan, vakti yetib xukmron sinfni mulkiy asosda emas, balki akl, kobiliyatlari, ma’lumoti, xizmat ko’rsatish xususiyatlari asosida shakllanishini, xokimiyat tepasida shunga loyiklar bo’lishini ta’minlay oladigan “ilmiy siyosat“ni ishlab chikishga intilgan. Bu davrgacha tarix sinflar kurashidan iborat bo’lib kolaveradi, bunda zo’rlik va konfliktlar ijtimoiy barkarorlik va ijtimoiy o’zgarishlar jarayonida muxim rol o’ynaydi.
Fransuz faylasufi Jorj Sorel (1847-1922) ijtimoiy tarakkiyot jarayonida muxim o’rinni siyosiy kurashga va zo’rlikka ajratgan. U zo’rlikni boshkaruvning boshlanch asosiy shakli va tarixning eng oliy ijodiy asosi deb xisoblagan.
Konfliktlarning siyosiy konsepsiyasini bir muncha boshka tipi germaniyalik Frans Oppengeymer (1864-1943) tomonidan ishlab chikildi. Uni ko’prok davlatning kelib chikishi masalalari va unda kechadigan ijtimoiy jarayonlar xususiyatlari kiziktirgan. Uning fikricha, davlatning vujudga kelishida iktisodiy sabablar xal kiluvchi rol o’ynamagan. U davlatni – “ bir gurux kishilar – boskinchilar tomonidan boshka gurux kishilarga - bosib olinganlarga nisbatan zo’rlik bilan ko’llanilgan huquqiy institut “ deb tushungan. U sinflar va davlatning kelib chikishini ichki ijtimoiy va iktisodiy rivojlanish omillari bilan tushuntiruvchi nazariyani keskin tankid kilib, ularni “nazariya va amaliyotda barcha ijtimoiy illatlarning manbai“ deb e’lon kilgan. Davlat fakat odamlarni bo’ysundirish va kullikka solish yo’li bilan vujudga kelishi mumkin. Shu vaktdan boshlab sinflar o’rtasida munosabatlar moxiyati o’zgarmay kolaveradi. Fakat ekspluatasiya shakllari – jismoniy zo’rlikdan to iktisodiy va siyosiy majburlovga kadar - o’zgaradi.
Shunday kilib, XIX-XX asrlar arafasida ijtimoiy tarakkiyotning ijtimoiy-siyosiy va huquqiy konsepsiyalarida konflikt muammosiga bo’lgan nazariy kizikish yakkol ko’rinadi. Uning tahlili asosan ijtimoiy darvinizm va G’arb sosioloyasi, siyosatshunosli va yurisprudensiyalarining metodolok koidalari asosida amalga oshirilgan. Bu ilmiy yo’nalishlarning metodolok xususiyatlari muayyan darajada konflikt kabi murakkab xodisaning moxiyatiga kirib borishda xam kuchli, xam zaif tomonlari bilan bellanadi. Bu davr ijtimoiy tarakkiyot nazariyalarida bildirilgan asosiy goyalar xakida so’z yuritganda umumiylik xususiyatiga ega bo’lgan va ijtimoiy konfliktning xozir zamon konsepsiyalari uchun o’z dolzarblini saklagan goyalarni ajratib ko’rsatish maqsadga muvofikdir, ya’ni :
1) konfliktni odatda ijtimoiy vokelik ekanliga kat’iy ishonish. Inson va jamiyat tabiatining o’ziga ko’pna va turli konfliktli vaziyatlarni mukarrar tarzda yuzaga keltiruvchi biolok, ruxiy, ijtimoiy , siyosiy va boshka kator omillar xosdir;
2) konfliktlar ijtimoiy tarakkiyot jarayonida kator ijobiy funksiyalarni bajaradilar. Ular jamiyat xayotining umumiy tarakkiyotini ta’minlaydilar, ijtimoiy tuzilmalar birlini saklashga, umumaxamiyatli normalar va ijtimoiy kadriyatlarning karor topishiga yordam kiladilar;
3) ijtimoiy tarakkiyotning konfliktli vaziyati bilan bu xolatni yuzaga keltirgan ijtimoiy tuzilma tipi o’rtasida bogliklik va alokadorlik tushuniladi, ya’ni tuzilmaviy konflikt xolati aniklanadi;
4) xukmron ozchilik bilan boshkariladigan tobe ko’pchilik o’rtasida karama-karshilik mukarrar va abadiy xodisa bo’lib, uning xar kanday kelishmovchiliklar, kolliziyalar, konfliktlarni yuzaga keltirishi xakida tezis ilgari suriladi;
5) jamiyat xayotining iktisodiy, siyosiy, ma’naviy soxalarida o’zgarishlar bilan bu o’zgarishlar natijasida vujudga keladigan konfliktli vaziyatlar o’rtasida aloka va o’zaro bogliklik mavjudi, ya’ni funksional konflikt xolati aniklanadi ;
6) muayyan ijtimoiy muvozanatni yaratuvchi konfliktlar yordamida turli ijtimoiy guruxlarning bir xil bo’lmagan manfaatlari o’zaro tenglashtirilgan vaktda ijtimoiy tarakkiyot jarayonida dinamik muvozanat xolati tadkik etiladi.
g)Konfliktlar xakida xozirgi zamon konsepsiyalari. Eng yangi davrga kelib konfliktlar nazariyasi yanada rivojlantirildi.
Konfliktlarni tadkik qilishning nazariy jixatlarini ishlab chikishda amerikalik sosiolog Tolkott Parsons (1902-1979) tomonidan asoslantirilgan tashkilotning tuzilmaviy funksional modeli muxim o’rin egallaydi. U jamiyatga insonlar o’rtasida munosabatlar tizimi, normalar va kadriyatlarga uni bo¦lovchi bo’n deb karagan. U kuyida koidalarga amal kilgan: a) xar kanday ijtimoiy tizim nisbatan barkaror, doimiy va yaxshi tashkil etilgan tuzilmadan iborat ; b) bu tizimning xar bir elementi muayyan funksiyani bajarishi bilan tizim barkarorlini saklashga o’z ulushini ko’shadi; v) bu ijtimoiy tuzilmaning amal qilishi zarur barkarorlik va xamkorlikni ta’minlovchi jamiyat a’zolarining ko’llab-kuvvatlashiga asoslanadi.
Parsonsning fikricha, ijtimoiy xarakatning me’yoriy komponenti kuyida to’rtta darajada namoyon bo’ladi: organizm, shaxs, ijtimoiy tizim, madaniyat. Konfliktning bo’lishi ijtimoiylashuv jarayonining o’zida mavjud, bunda inson nafakat ijtimoiy tizimning namoyon bo’lish usullariga, shuningdek, teshli madaniyatning me’yorlari va kadriyatlariga xam jalb kilinadi. Ijtimoiylashuv jarayonida organizmning ichki fiziolok extiyojlari bilan insonning ijtimoiy munosabatlarda extiyojlari o’rtasida shakllanadigan nomuvofiklik, muayyan tanglik konfliktga aylanishi mumkin.
Bunda ijtimoiy tizimning ichki karama-karshilini, va demak, konfliktlarni vujudga kelishining reallini tan olinishi juda muxim edi. Birok , umuman olganda, Parsons tizim elementlari o’rtasida konfliktsiz , “uygn“ munosabatlar tarafdori bo’lgan. U konfliktni ijtimoiy anomaliya, o’ziga xos kasallik va uni yensh zarur deb xisoblagan.
Ijtimoiy konflikt tabiatiga nisbatan Parsons tomonidan bildirilgan nuktai nazar XX asrning 30-40-yillarida “kishilar munosabatlari “ maktabi vakillari tomonidan ko’llab-kuvvatlangan. Ular xam sanoati rivojlangan mamlakatlar kurishi kerak bo’lgan jamiyatning tabiiy xolati uygnlik va ijtimoiy konsensus xolati bo’lishi lozim deb xisoblaganlar.
Bu maktabning yirik vakili, Garvard universiteti professori Elton Meyo (1880-1949) “xozir zamonning bosh muammosi“ bo’lgan “sanoatda tinchlik“ni o’rnatishga yordam qilish zarur deb ta’kidlagan. U konfliktni xavfli “ijtimoiy illat“ deb bilgan. Undan iloji boricha kochish kerak, “ijtimoiy muvozanat“ga va “xamkorlik xolati“ga intilish kerak.
Turli mamlakatlar olimlari xech bir nuksonsiz faoliyat ko’rsatadigan va boshkariladigan tashkilotlarda xam konfliktlar paydo bo’lishiga e’tibor karatganlar. Bu xolat barkaror konsensusni ta’minlashga kodir kandaydir ijtimoiy tizim modeli borliga shubxalanishga olib keldi. Shu bilan birga konfliktlarga o’sib o’tuvchi ijtimoiy ziddiyatlarning tabiiy mukarrarli va qonuniy xarakter kasb etishini xisobga olish zarurlini tushunish xam mustaxkamlanib bordi. Natijada XX asrning 50-yillarida AKSh, Germaniya, Fransiya va kator ¦arb mamlakatlarida konfliktning xozir zamon konsepsiyalari shakllandi va keng tarkaldi.
Xozir zamon tadkikotchisi amerikalik Lyuis Kozer 1956 yilda nashr kilgan “Ijtimoiy konflikt funksiyalari“ nomli kitobida konfliktli munosabatlarsiz ijtimoiy guruxlar mavjud bo’lmaslini hamda ijtimoiy tizimlarning amal qilishi va almashinishida konfliktlarning ijobiy amaliy axamiyat kasb etishini to’¦ridan-to’¦ri ko’rsatdi. Uning fikricha, butun jamiyatning barkarorli unda mavjud konfliktli munosabatlarning mikdoriga va ular o’rtasida alokalar tipiga boglik.
L.Kozerning ijobiy-funksional konflikt nazariyasining moxiyati shundaki, konfliktlar jamiyat uchun begona, anomal xodisa emas ; ular ijtimoiy tizim ichki xolatining, unda aloxida shaxslar va ijtimoiy guruxlar o’rtasida odatiy munosabatlarning elementi, maxsulidir. Uning fikricha, konfliktlar muxim funksiyalarni bajaradilar, ular vakti-vakti bilan jamiyatda tarang vaziyatni yumshatish, aloxida shaxslar va ijtimoiy guruxlar o’rtasida ziddiyatlar va kolliziyalarni xal etish usuli sifatida zarurdir.
Nemis sosiolo Ralf Darendorf jamiyatning konfliktli modeli konsepsiyasini ishlab chikkan. Uning 1965 yilda chop etilgan “Sinfiy tuzilma va sinfiy konflikt“ asarida xar bir jamiyat xukmronlikka, majburlash va bo’ysunishga asoslangan deb xisoblaydi. Karama-karshiliklar, konfliktlarning bo’lishiga sabab fakat odamlarning ijtimoiy notenglikka maxkumli emas, shu bilan birga xokimiyat, shon-shuxrat, avtoritet uchun bo’lgan kurash, boshkaruv munosabatlarida noteng mavkega ega bo’lishdir, bunda bir xil odamlar fakat buyruk berish huquqiga, boshka odamlar bu buyruklarni bajarishga va bo’ysunishga majburdirlar.
Darendorf konfliktlarni ijtimoiy xayotda bartaraf etib bo’lmaydigan va xar kanday iyerarxik tizimga xos xususiyat deb xisoblaydi. Birok, odamlar konfliktlarni tartibga solish imkoniyatiga egadirlar. Buning uchun uchta shartning bo’lishi zarur: birinchidan, konfliktlashuvchilarning tafovutlanishini va karama-karshilini tan olish ; ikkinchidan, taraflarning, shu jumladan, jamiyatning uyushganlik darajasi kanchalik yukori bo’lsa, bitimga kelishish shuncha yengil bo’ladi; uchinchidan, konfliktda ishtirok etuvchi taraflar o’rtasida munosabatlarni saklashga olib keluvchi muayyan koidalarning o’zaro makbulli.
Konfliktlarning umumiy nazariyasi deb nomlangan konsepsiyaga amerikalik sosiolog va iktisodchi Kennet Boulding asos solgan. U xam konfliktlar xamma yerda uchrashi, odamlar o’ziga o’xshaganlarga nisbatan doimiy dushmanlik qilishga va kurash olib borishga intilishlarini ko’rsatib, zo’rlik ishlatish eskalasiyasi inson tabiatida yotadi deb bilgan. Shu bilan birga konfliktlar umumiy xususiyatlar bilan paydo bo’ladi va rivojlanadi, yagona elementlar orkali namoyon bo’ladi deb ko’rsatgan hamda ularni ijtimoiy sharoitlardan ajratib bo’lmaslini , ularning oldini olish va yensh mumkinlini ta’kidlagan. Boulding fikricha, konfliktlarni barxam toptirishga karatilgan “ijtimoiy terapiya“ asosini uchta narsa tashkil kiladi : yuzaga keluvchi karama-karshiliklar sababini tushunish; ularni tugatishning kelishilgan usullarini okilona tanlash; insonlarning ma’naviy takomillashuvi .
Konfliktning xozir zamon konsepsiyalarida kishilarning xar kanday xarakatlari, shu jumladan, konfliktli xarakatlari xam ijtimoiy moxiyat kasb etishi, ularning u yoki bu darajada ijtimoiy muxit bilan boglikli xakida fikr mavjud. Konfliktni, uning sababini, namoyon bo’lish soxasi va shaklini, tartibga solish usulini fakatna jamiyat, ayniksa, inson tabiatini, ijtimoiy munosabatlar moxiyatini va insonlarning o’zaro munosabatlarga kirishish qonuniyatlarini chukur anglash asosida tushunish mumkin.
“Inson“ mezoni, inson moxiyati, uning jamiyatda tutgan o’rni va ijtimoiy tayinlanishi xakida masalalar xozirda xam konfliktlarni tushunishda bellovchi muxim asosdir.
Xozir zamon konflikt tadkikotlarida ikkita asosiy yo’nalish uzil-kesil shakllangan. Birinchi yo’nalish Farbiy Yevropada( Fransiya, Gollandiya, Italiya, Ispaniya) keng tarkalgan bo’lib, u konfliktlarni o’rganish bilan shugllanuvchi institutlar faoliyati bilan boglik. Ikkinchi yo’nalish AKShda keng tarkalgan bo’lib, tinchlik muammolarini tadkik etuvchi institutlar faoliyati bilan boglik. Bu institutlarning maqsadlari bir-biriga juda o’xshash, birok ularga turli metodolok yondoshuvlar asosida erishiladi. Bir xil tadkikotlarda ¦alabaga erishish yo’llari xakida fikrlar birlamchi axamiyatga ega, ya’ni: “Tinchlikni xoxlasang, urushni o’rgan“. Tinchlikni tadkik kiluvchi institutlar xodimlari tinchlik va kelishuv muammolariga birinchi darajali axamiyat beradilar. Konfliktlar va ularni xal qilish yo’llariga bo’lgan umumiy kizikishning ortishi shu darajaga yetdiki, siyosiy fanlar Xalqaro assosiasiyasining Butun jaxon kongressi (Seul,1997) mazkur masalaga bashlandi.
Sobik Sovet Ittifokida ijtimoiy konflikt muammolari uzok yillar davomida ijtimoiy fanlar uchun yopik mavzu bo’lib keldi. Garchi turli darajada konfliktlarning muayyan turlarini huquqiy fanlar an’anaviy tarzda o’rgangan bo’lsalar-da ( xalqaro huquq - davlatlar o’rtasida konfliktlarni, fukarolik huquqi – mulkiy nizolarni, jinoyat huquqi – jinoiy vaziyatlarni o’rgangan), ijtimoiy konfliktologiya fan sifatida umuman rivojlanmagan.
Xozirda dunyo mamlakatlarida va MDX davlatlarida konfliktning umumtan olingan nazariyasi uzil-kesil ishlab chikilmagan, konfliktologiyaning axamiyati va o’rnini tavsiflovchi metodolok yondoshuvlarda jiddiy tafovutlar mavjud.
4.Ijtimoiy konfliktologiya fanining metodlari
Konfliktli vaziyatlarni xal etishda kuch ishlatishga bo’lgan yondoshuvning inkor etilishi. Xar kanday fan muayyan metodga, ya’ni o’rganadigan xodisalar va jarayonlarni bilishning usuli (yoki usullari yindisi)ga ega. Ijtimoiy konfliktologiya fan sifatida jadal shakllanish boskichida. Shu bois unga tayyor, mukammal xakikatlar va bilimlar majmui sifatida karash mumkin emas. Unda xali davlat-huquqiy amaliyotning ko’p kiyin muammolarini xal qilishga yo’naltirilgan metodlar va yo’llarning keng tizimi uzil-kesil karor topmagan.
Ijtimoiy konfliktologiya psixoloya, huquq nazariyasi, huquq sosioloyasi tamoyillari asosida olib boriladigan ilmiy tadkikotlarning kompleks yo’nalishi bo’lganli sababli bu fanlarda mavjud bo’lgan ilmiy bilishning metodolok tamoyillari va usullaridan foydalanadi. O’z navbatida uning o’zi bu fanlarni o’z tadkikotlarining natijalari va metodolok yutuklari bilan boyitadi.
Metodoloya demokratik jamiyat uchun eng makbul bo’lgan xamkorlik strateyasini, konfliktlarni kelishish orkali xal etish, konsensusga erishish yo’llarini nazarda tutadi. Shu nuktai nazardan kelib chikib, ijtimoiy konfliktologiyaning muxim metodolok tamoyili - konfliktli vaziyatlarni xal qilishda kuch ishlatishni inkor etish ekanlini ta’kidlash o’ta muximdir.
Insoniyatning tarixiy o’tmishi zo’rlikning okibatda bexuda ekanlini tushunishga, makbul va mukobil karorlarni izlab topishga undaydi.
Asosiy yondoshuvlar. Fan metodoloyasi. Ilmiy metodoloyaga falsafiy dunyokarash bilan bellanuvchi tadkikotning muayyan bosh tamoyillari, mantikiy usullari va maxsus metodlarini ko’llash sifatida karash mumkin.
Ijtimoiy konfliktologiyaning metodolok asosi yetarli darajada murakkabdir. U umumlashganlik darajasi va bilish vazifalariga karab turlicha usullarni o’z ichiga oladi, ya’ni:
- barcha anik fanlarda va ilmiy bilishning turli boskichlarida ko’llaniladigan umumiy falsafiy metodlar ;
- muayyan huquqiy xodisalar va jarayonlarni bilishda foydalaniladigan maxsus yoki xususiy metodlar: statistik, anik-sosiolok, kiyosiy-huquqiy, psixolok, matematik metodlar.
Falsafiy ta’limotga ko’ra, xissiy va nazariy yondoshuvlar ilmiy bilishning asosiy yondoshuvlari, ilmiy bilishning ikki bosh shakllaridir. Xissiy va nazariy yondoshuvlarning farklanishi nezida ilmiy bilish, ijtimoiy soxada esa huquq va davlat xodisalarini, shuningdek konfliktli jarayonlarni ajratib o’rganish yotadi. Birinchi yo’nalish bevosita obyektga yo’naltiriladi, kuzatuv va eksperiment ma’lumotlariga tayanadi, ikkinchisi konfliktologiyani o’rganish va tushunish jarayonini rivojlantirish hamda takomillash-tirish bilan boglik va obyektiv borlikni xar tomonlama va mukammal bilishni o’z maqsadi deb biladi. Ikkala yondoshuv o’zaro alokador va biri ikkinchisini takozo etadi. Xissiy yondoshuv kuzatuv va eksperiment natijasida yan ma’lumotlarni aniklashga karatiladi, nazariy tadkikotning rivojlanishiga turtki bo’ladi, uning oldiga yan vazifalarni ko’yadi. Nazariy yondoshuv fanning nazariy mazmunini boyitadi va rivojlantiradi, yan istikbollarni bellaydi, faktlarni izoxlaydi, xissiy tadkikotlarni umumlashtiradi va yo’naltiradi.
Mantikiy va tarixiy metodlar fanning mavxumlikdan aniklikka o’tishi bilan boglik. Ular nazariyaning mazmunini tashkil etuvchi tushunchalar, ta’riflar, kategoriyalarni ishlab chikishning tartibi va ketma-ketlini bellaydi.
Konfliktlarni o’rganishda kaysi metod yoki yondoshuv ko’llanilmasin ular ijtimoiy-huquqiy xodisalarning rivojlanish dialektikasini e’tiborga olishi kerak.
Fan kategoriyalari. Dialektika qonunlari huquqiy tadkikotlarda muxim axamiyat kasb etuvchi bilishning mantikiy vositalari bilan uzviy alokada bo’ladilar. Masalan, analiz yordamida yaxlit huquqiy tizim aloxida tarkibiy kismlarga bo’linadi (huquq normalari, huquqbuzarlik, ijtimoiy faktlar va x.), ularning xar biri mustakil o’rganiladi, so’ng barcha kismlar sintez yordamida o’ziga xos jixatlari bilan umumlashtiriladi.
Dialektikaning asosiy kategoriyalari - umumiy bellar va alokadorlikni aks ettiruvchi tushunchalardir, ya’ni bu bellar va alokadorlik ijtimoiy xayot xodisalari va predmetlariga xech bir istisnosiz taallukli bo’ladi, demak, ijtimoiy konfliktlarga xam xos xususiyatlardir.
Serbiyalik olim R.Lukichning ta’kidlashicha, “Huquqka xos maxsus metodlarni ko’llash uchun zarur bilimlarga ega bo’lmagan “sof“ dialektikdan yaxshi yurist chikmaydi. Shuningdek, fakat maxsus, sof professional metodlar doirasida kolib huquqka eng umumiy, dialektik metod nuktai nazaridan yondoshmaslik xam yaxshi yurist uchun xos bo’lmagan xususiyat xisoblanadi“1.
Asosiy falsafiy kategoriyalar bo’lib, yakka va umumiy, sabab va okibat, zaruriyat va tasodif, mazmun va shakl, moxiyat va xodisa, imkoniyat va borlik kabi juft kategoriyalar kiradi. Masalan, sabab va okibat kategoriyalarini o’rganish shuni ko’rsatadiki, “ijtimoiy munosabatlar - huquq normalari“ nisbatida ijtimoiy munosabatlar - sabab, huquq normalari - okibat sifatida namoyon bo’ladi. Huquqni ko’llash jarayonida insonning xakikiy faktik xulk-atvori ijtimoiy normani ko’llash uchun sabab (asos) bo’ladi. Huquq normasi va unda nazarda tutilgan ijtimoiy okibatlar xulk-atvorga nisbatan okibat xisoblanadi.
Metodlar. Ijtimoiy konfliktologiya ilmiy bilishning maxsus va xususiy metodlaridan foydalanadi.
Ijtimoiy bilimning bir tarmo sifatida ijtimoiy konfliktologiya tafakkurning mavxum faoliyati natijalari aks etgan huquq moxiyati, mazmuni va shakllari, bir butun huquqiy tizimni va qonunchilikni takomillashtirish, huquq ijod etishning umumiy ilmiy tushunchalarisiz, huquq tadbik etish, uni sharxlash, huquqiy munosabatlar, qonuniylik va huquqiy tartibot, huquqiy xulk-atvor va ijtimoiy javobgarlik, shuningdek, demokratiya, jamiyatning siyosiy tashkiloti, davlat, uning moxiyati, mazmuni va shakllari, mexanizmi va funksiyalari, huquq ijod etish va huquq ko’llash faoliyati kabi kategoriyalarsiz rivojlanishi mumkin emas.
Fanning umumiy kategoriyalari xususiy metodlarni inkor etmay, balki takozo etadi.
Mantikiy metod huquqni mantikiy o’rganish izoxlash vositalari va usullarini o’z ichiga oladi, tafakkur shakllariga va dialektika, mantik qonunlariga asoslanadi.
Mantik qonunlarining xar biri (ayniyat, karama-karshilik, uchinchisini istisno etish, yetarli asoslantirish va x.) huquq xususiyatlarini ifodalash orkali huquqda o’zini to’la namoyon etadi. Barcha asosiy huquqiy va tartibga solish jarayonlari ( eng avvalo, huquq ijod etish va huquqni ko’llash) tushunchalar, xulosalarni tahlil etish koidalari - tafakkur shakllari bilan kat’iy mos xolda amalga oshiriladi.
Huquqda konfliktli xolatlarni o’rganishda va tushunishda mantik vositalaridan foydalanish qonunchilikni shakllantirishda ziddiyatlarga yo’l ko’ymaslikka, mantikan ziddiyatli bo’lmagan va shu bilan huquqning eng samarali tizimini bunyod etishga, ijtimoiy normalarni to’¦ri va o’rinli ko’llashga imkon beradi.
Kiyosiy metod ijtimoiy tushunchalar, xodisalar va jarayonlarni taqqoslashni hamda ularda o’xshash yoki farklanuvchi jixatlarni aniklashni takozo etadi. Taqqoslash natijasida yaxlit huquqiy tizimning yoki aloxida huquqiy institutlar va normalarning, ularning uygnlik va muvofiklik sifat xolati aniklanadi.
Sosiolok(anik-sosiolok) metod ijtimoiy konfliktlarning turli xillarini, qabul kilinadigan karorlarning kanday natija berishlini, shuningdek, huquqiy tartibga solish yoki huquqiy muxofazaning ishonchlili va o’z vaktida bo’lishini o’rganishda samarali foyda berishi mumkin. Bunday metod ko’pna an’anaviy muammolarga ijtimoiy amaliyot talablarini e’tiborga olgan xolda chukur yondoshib kolmay, balki shu bilan katorda yan muammolarni xam keltirib chikaradi. Gap shundaki, bozor munosabatlariga o’tish jarayonida fakat davlat va huquqning xususiyatlari va rivojlanish tendensiyalarini, umumiy koidalarini, tamoyillarini aniklash yetarli emas. Bunda bu omillar real munosabatlarda kanday amal qilishi mumkin, davlat-huquqiy tizimning butun xolida va tizim doirasida uni tashkil etuvchi elementlarning xar birini samarali amal qilishini ta’minlash kanday yo’llar bilan erishiladi kabi masalalar yechimini topish kerak.
Konflikt muammmosini o’rganishda ilmiy yondoshuv xavola etilayotgan tavsiyalarning huquqiy soxada karorlarning ijtimoiy axamiyati va okibatlarini to’la baxolay olishga imkon beruvchi barcha - ijobiy yoki salbiy bo’lishi mumkin ijtimoiy omillarni atroflicha o’rganish va xisobga olish asosida ishlab chiqilishini talab etadi.
Bu xollarda huquqiy material mavxum kategoriyalar darajasida emas, balki anik faktlar asosida karaladi. Huquqni o’rganishda sosiolok metod statistik ma’lumotlar va turli xil xujjatlarni tahlil etish, ijtimoiy-huquqiy eksperiment, axoli o’rtasida so’rovnoma o’tkazish, ma’lumotlarni kayta ishlashning matematik va statistik metodlarini o’z ichiga oladi.
Qonunchilikni rivojlantirish, huquqni ko’llash, jinoyatchilik bilan kurashish faoliyatini yaxshilash fakat kundalik huquqiy xayotning ishonchli faktlariga tayangan xolda olib borilsana asoslantirilgan va xakikiy bo’ladi.
Huquqiy soxada sosiolok metodning ko’llanilishi ijtimoiy fan tarkibida nisbatan mustakil tarmok bo’lgan huquq sosioloyasini shakllanishiga olib keldi.
Sosiolok maktab namoyondalarining fikricha, davlat huquqni ijod etmaydi, balki jamiyatning o’zida vujudga keladigan va rivojlanadigan huquqni “kashf etadi“, xolos. Bunday yondoshuv jamiyatda ro’y beruvchi xakikiy jarayonlarni o’rganishga e’tiborni yo’naltiradi.
Huquq sosioloyasi huquqiy xodisalarni o’rganishning bir kator metodlaridan foydalanadi, masalan, qonun chikarish faoliyati va jarayoni (“qonunchilik sosioloyasi“), sudyalar korpusi va karyerasining sosiolok jixatlarini, axoli aloxida guruxining huquqka va huquq institutlariga bo’lgan munosabatlarini o’rganish. Bunda ijtimoiy konfliktologiya uchun kam axamiyatli bo’lmagan huquqiy ma’lumotlar, shuningdek, huquq soxasida anik tadkikotlarni olib borishning metodolok tajribasi to’planadi.
Tadkikot predmetining murakkablashuvi va kengayib borishi, amaliyot ko’yayotgan yan talablar borgan sari tadkikotning ishonchli va kat’iy metodlari bo’lgan matematik, matematik-statistik, modellashtirish kabi metodlarini ko’llashni takozo etadi. Mantikiy matematik va statistik metodlar xar kanday, shu jumladan, huquq tizimlarida muayyan statistik qonuniyatlarning, mikdoriy ko’rsatkichlarning mavjudli bilan boglikdir. Matematik metod huquqiy xodisalar va jarayonlarni nazariy (mantikiy) va tarixiy tadkik qilishning yukori darajasini takozo kiladi.
Shunday kilib, muayyan anik metodni tanlash, undan samarali foydalanish tadkikot predmeti va vazifalari bilan uzviy boglikdir. Eng ko’prok tizimli metod huquqni, qonunni, uning jamiyat bilan konfliktlashuvini kompleks jarayon sifatida o’rganishga imkon beradi. Tadkikot predmetiga nisbatan mavxum tanlangan metod bilimning ortishiga olib kelmaydi, birok tadkikot metodi to’¦ri tanlansa va undan okilona foydalanilsa, u tadkikotning bilish faoliyatiga sezilarli xizmat kiladi, uning ilmiy va amaliy samaradorlini oshiradi, to’plangan faktik ma’lumotlarni baxolash va tizimlashtirishga, kelajak istikbolni bellashga yordam kiladi.

12 MAVZU: Ijtimoiy konfliktlarning tabiati va turlari

REJA:

1.Konflikt chegaralari.

2.Konflikt sabablari va motivlari.
3. Shaxsni huquqiy begonalashtirish.
4.Konflikt funksiyalari.
5.Konfliktlar soxalari va tipoloyasi.
Ijtimoiy konflikt tushunchasi va ta’rifi. Konflikt tushunchasi ilmiy adabiyotda bir xil ma’noda ko’llanilmaydi. «Konflikt» atamasining juda ko’p ta’riflari mavjud. «Konflikt» tushunchasiga nisbatan eng umumiy yondoshuvga ko’ra, u ziddiyatga umumiy tushuncha sifatida, eng avvalo, ijtimoiy ziddiyat sifatida karaladigan tushunchadir. Xar kanday ziddiyatning rivojlanishi murakkab jarayon bo’lib, u obyektiv ziddiyatlarning yuzaga kelishi, avj olishi va xal etilishi asosida ro’y beradi. nazariyasida ijtimoiyizm goyasi sinfiy konfliktlarni inkor etib kelgan. XX asrning 30-yillari oxirida bir kator mualliflar tomonidan ijtimoiyistik jamiyatni «konfliktsiz» rivojlanishi, antagonistik karama-karshiliklarning bo’lmasli xakida goya ilgari surilgan. Bu goya ijtimoiyizmda ishlab chikarish munosabatlarining ishlab chikaruvchi kuchlar xarakteriga to’lik mos kelishi xakida shiorda o’zining to’la ifodasini topgan. Keyinchalik bunday mos kelish fakat bir-biriga karshi turgan ikki tomonning birli bilan uygnlashgandana namoyon bo’lishi tan olingan. Mos kelishlik karama-karshiliklar birli doirasida ko’shilgan (birlashgan) vaktda ziddiyatlar rivojining muayyan boskichi sifatida talkin kilingan. Boshka gurux faylasuflar esa ijtimoiyizmning asosiy ziddiyatlari bu ishlab chikaruvchi kuchlar bilan ishlab chikarish munosabatlari o’rtasida, ba’zan ishlab chikarish bilan iste’mol o’rtasida, eski bilan yan o’rtasida ziddiyat deb tushunganlar. Bir gurux ingliz olimlarning fikricha, «Konfliktlar bu xayotning mukarrar va ko’pincha ijodiy bo’lgan bir kismidir. Konfliktlar insonlarning maqsadlari farklanganda yuzaga keladi. Kelishmovchiliklar va konfliktlar odatda zo’rlik ko’llanilmasdan xal kilinadi va ko’pincha barcha jalb kilingan tomonlarning axvolini yaxshilanishiga olib keladi. Bu xolat konfliktlar bizning mavjudlimizning bir kismi bo’lganli bois to’la adolatli xisoblanadi.»1.
Demak, ziddiyatlar muammolari muayyan darajada ilmiy adabiyotda olimlar e’tiborini o’ziga tortgan. Birok, bu xolatni konfliktlar nazariyasiga taallukli deb bo’lmaydi, chunki moxiyat jiqatidan unga umuman e’tibor berilmagan. Shunga karamasdan ziddiyatlar va konfliktni, bir tomondan, sinonimlar sifatida xisoblash mumkin emas, boshka tomondan esa, ularni bir-biriga karama-karshi ko’yib xam bo’lmaydi. Ziddiyatlar, karama-karshi turishlik, tafovutlar - bular konflikt uchun zarur, birok yetarli shartlar emas. karama- karshi turishlik va ziddiyatlar, kachonki ularni ifodalovchi kuchlar o’zaro ta’sirga, o’zaro munosabatga kirisha boshlaganda konfliktga aylanadi. Shunday kilib, konflikt obyektiv yoki subyektiv karama-karshiliklar, ziddiyatlar bo’lib, u taraflarning bir-biriga nisbatan karama-karshi kurashida ifodalanadi.
Shuni yoddan chikarmaslik kerakki, bu fikrni jamiyatga taqqoslaganda gap mavxum kuchlar, kosmik va boshka tabiiy xodisalar, shuningdek ¦ayrioddiy fenomenlar (takdir,tanilmagan obyekt va sh.k.) xakida emas, balki ijtimoiy subyektlar sanalgan muayyan odamlar, individlar, ijtimoiy guruxlar va katlamlar, siyosiy partiyalar yoki davlatlar xakida boradi.
Gap aynan ijtimoiy (ijtimoiy) konflikt xakida boradi, bunda ikki yoki undan ortik individ yoki guruxning muayyan maqsadga erishish yo’lida bir-biriga xalakit berish, rakobatdoshining manfaatlarini kondirishni yo’kka chikarish yoki uning karashlarini va ijtimoiy mavkeini o’zgartirish imkoniyatini astoydil, faol tarzda ro’yobga chikarish jarayoni nazarda tutiladi. «Konflikt» atamasi analoya bo’yicha go’yoki ko’p narsaga, xatto jonsiz predmetlarga xam ko’llanilishi mumkin. Birok ijtimoiy konfliktlarda ishtirok etuvchi taraflar fakat shaxslar bo’ladi. Ba’zi tadkikotchilarning fikricha, « Xar kanday ishni yoki biror faoliyat turini , shu jumladan, konflikt bilan bevosita bo’ladigan ishni yoki biror faoliyat turini boshlashdan avval vaziyat kanday va nima sodir bo’layotganlini bilish shart. Bu “tahlil” deb nomlanadi. Turli insonlar nuktai nazarlarida tafovutlardan xalos bo’lishning imkoni yo’k. Odamlar u yoki bu muammoni birgalikda o’rgana boshlaganlarida ko’pincha aynan bir xil faktlar mavjudli sharoitida ularni go’yoki bir xil tushunganlardek bo’lib tuyuladi. Aslida bunday emas. Farklar butun bir kator ko’rsatkichlar bilan bellanadi: makom, xokimiyat, boylik, yosh, jins bilan bog’¦lik rol, muayyan ijtimoiy guruxga taalluklik va x. Insonning jamiyatda o’rnini tavsiflovchi bunday ko’rsatkichlar ko’pincha insonlarning aynan bir vaziyatdan turli narsalarni kutishlarini anglatadi: ularning maqsadlari farklansa yoki bir-biri bilan sishmasa konflikt yuzaga keladi»1. Ijtimoiy konflikt deganda, odatda taraflarning xudud yoki resurslarni egallab olish, muxolifatda individlar yoki guruxlarga, ularning mulki yoki madaniyatiga taxdid solishga karatilgan karama-karshi turish turi tushunilib, bunda kurash xujum yoki mudofaa shaklida kechadi.
Ijtimoiy konflikt o’z ichiga shuningdek, individ yoki guruxning dushman taraf faoliyatini cheklashga, boshka shaxs yoki guruxlar manfaatiga zarar yetkazishni cheklashga karatilgan faollini xam oladi. Konfliktlar muammosi yana kator atamalar: nizolar, debatlar, munozaralar, kim oshdi savdosi, rakobatchilik, nazorat ostida kurashlar, egri va to’¦ri zo’ravonlik kabilardan foydalanadi. Ko’p tadkikotchilar konfliktni umumiy va tarixiy o’zgarishlar bilan ko’shib o’rganadilar.
Boshkacha kilib aytganda, biz jamiyatning tabiat bilan yoki insonning o’zi bilan bo’ladigan «konflikt»larini o’rganmaymiz. Bu xollarda shubxasiz ziddiyatlar bo’ladi, birok «konflikt» so’zi bunday vaziyatlarda ishlatilganda ko’shtirnok ostida yoziladi, chunki u konfliktning asl ma’nosi bilan aynan emas.
Shunday kilib, ijtimoiy konfliktda doimo kamida ikkita karama-karshi kurashuvchi taraflarning bo’lishi zarur. Ularning xatti-xarakatlari odatda o’zaro bir-birini istisno kiluvchi manfaatlarga erishishga yo’naltiriladi va demak, ular to’knashadilar. Barcha konfliktlar uchun taranglashuv xos bo’lib, unda odamlar o’z xarakatlarini u yoki bu tarzda o’zgartirishga, bunday vaziyatdan saklanishga yoki moslashishga majbur bo’ladilar.
Ijtimoiy konfliktga nisbatan eng to’larok ta’rif adabiyotlarda tadkikotchi olim Ye.M.Babasov tomonidan berilgan: «Ijtimoiy konflikt (lotincha «conflictus» - to’knashuv) - bu ijtimoiy ziddiyatlar keskinlashuvining eng oxir xolati bo’lib, unda turli ijtimoiy uyushmalar - sinflar, millatlar, davlatlar, ijtimoiy guruxlar, ijtimoiy institutlar va boshkalarning manfaatlari, maqsadlari, rivojlanish tendensiyalarida karama-karshiliklar yoki muxim tafovutlar bilan boglik bo’lgan xolda ular orasida bo’ladigan to’knashuv namoyon bo’ladi. Ijtimoiy konflikt ijtimoiy muammo yechimini takozo etuvchi muayyan vaziyatda shakllanadi va xal kilinadi. U yetarli mikdorda sabablarga, o’zining ijtimoiy ifoda etuvchisi (sinflar, millatlar, ijtimoiy guruq va sh.k.)ga, muayyan funksiyalarga, keskinlikning davomiyliga va darajasiga ega»1.
Bu ta’rifda konfliktning ba’zi, xususan, ruxiy jixatlari o’z aksini topmagan. Tadkikotchi Yu.G.Zaprudskiy esa aynan shu jixatga aloxida e’tiborni karatgan: «Ijtimoiy konflikt - bu ijtimoiy subyektlar manfaatlari, maqsadlari va rivojlanish tendensiyalarida obyektiv farklar karama-karshilining oshkora yoki yashirin xolati, mavjud ijtimoiy tartibga nisbatan karshi turish asosida ijtimoiy kuchlarning bevosita to’¦ridan-to’¦ri va bilvosita to’knashuvi, yan ijtimoiy birlikka olib boradigan tarixiy xarakatning aloxida shaklidir»2. Boshka bir gurux mualliflar esa, konfliktga kuyidacha ta’rif beradilar, ya’ni :»Konflikt - sishmaydigan maqsadlarga ega yoki shunday maqsadlar xakida fikr yurituvchi ikki va undan ortik tomonlar ( odamlar va guruxlar) o’rtasida munosabatlardir»3.
Bu ta’rif keng va umumiy ko’lamda berilgan, shu bilan birga unda «kuyi darajada» - turmush, ro’zgor, oila, mexnat konfliktlari xakida gapirilmaydi. T.V.Novikovaning ta’rifiga ko’ra, «Ijtimoiy konflikt - bu taraflar (subyektlar) o’zaro munosabatlarida bir-birini istisno kiluvchi yoki bir-biriga zid bo’lgan muayyan o’z maqsadlariga erishishga yo’naltirilgan vaziyatdir»4.
Ijtimoiy xayotning turli soxalarini o’rganishda tadkikotchilar odatda konfliktolok yondashuvni ko’llaydilar. Xalqaro siyosatda konfliktolok yondashuv katta axamiyatga ega. Bu yondashuv yurisprudensiyada xam ko’llanishi mumkin, masalan, jinoyatga odamlar o’rtasida konflikt natijasi deb karalgan vaktda uning paydo bo’lish mexanizmini kuzatish mumkin. Konflikt sud jarayonida xam namoyon bo’ladi (bir tomondan - ayblanuvchi va uning ximoyachisi, boshka tomondan - jabrlanuvchi va koralovchi).
Konfliktga yakin turuvchi boshka xodisalar xam bor, ya’ni: musobaka, tortishuv, rakobat. Bu xollarda xam taraflarning karama-karshi turishi kuzatiladi . Birok bu karshi kurash koida bo’yicha dushmanlik darajasigacha keskin tus olmaydi yoki agar bunday yovuzkorlik mavjud bo’lsa xam (masalan, rakobatda), u boshka tomonning qonuniy xarakatiga to’skinlik kiluvchi birgalikda xarakatga aylanmaydi. Xar kaysi taraf yutukka erishishga intilib, karshi tomonni yenshga xarakat kilib «O’z maydonida» ish ko’radi. Lekin bunda taraflarning xarakatlari ijobiy (pozitiv) bo’lib, ular o’zlarining maksimal yutuklariga intiladilar, rakibini yensh ular uchun pirovard maqsad emas. Shunday kilib, konflikt va musobaka aynan bir xil emas, birok musobaka konfliktga aylanishi mumkin. Bu xol rakobatga xam taallukli, rakobatdoshlar bir-biriga to’¦ridan-to’¦ri tazyik ko’rsatishga o’tishlari mumkin.
Ba’zi o’yinlar, ayniksa, sport o’yinlari konflikt tarzida tashkil kilinadi (masalan, boks). Lekin bu yerda moxiyat bo’yicha gap konfliktga taklid qilish xakida borayotganli ravshan. O’yin tugashi bilan «konfliktli» munosabatlar xam tugaydi. Musobaka o’tgandan so’ng turli komandalar o’yinchilari o’rtasida kelishmovchilikning saklanishi bu koida emas, balki istisnodir, bu xolat sportda ra¦batlantirilmaydi.
Konflikt predmeti va obyekti. Konflikt predmeti deb taraflar o’rtasida nifok (kelishmovchilik)ga sabab bulgan obyektiv mavjud bulgan yoki fikran tasavvur kilingan muammoga aytiladi. Xar kaysi taraf bu muammoni o’z foydasiga xal qilishdan manfaatdor buladi. Konflikt predmeti - bu shunday ziddiyatki, subyektlar u uchun va uning xal kilinishi uchun karama-karshi kurashga kirishadilar. Bu xokimiyatga intilish, biror boylikni egallash, ustun mavkega ega bo’lish kabi muammolar bo’lishi mumkin.
Konfliktni xal qilish yo’llarini topishda uning predmetini aniklash muxim, birok ko’pincha bu kiyinlik bilan kechadi. Ko’p konfliktlar o’ta chalkash va murakkab xolatlar bilan boglik bo’ladi. Konfliktlarda bir necha muammolar ustma-ust yuz berishi mumkin. Konflikt predmeti tarkibiy kismlarga bo’linishi mumkin. Bunga uzok davom etadigan oilaviy kelishmovchiliklar yoki millatlararo konfliktlar misol bo’ladi.
Ishtirokchi taraflar o’rtasida olib boriladigan muzokaralarda konflikt predmeti oydinlashtiriladi, bunda taraflar bir-birining maqsad va pozisiyalarini aniklashtiradilar.
Konflikt obyekti deganda taraflar egallashga yoki undan foydalanishga intiladigan muayyan moddiy yoki ma’naviy boylik tushuniladi.
Konflikt obyekti bo’lib shaxsiy, guruxiy, ijtimoiy, davlat manfaatlarining predmeti bo’lgan moddiy dunyo va ijtimoiy borlikning istalgan elementi xisoblanadi. Bu element konflikt predmeti bo’lishi uchun turli ijtimoiy subyektlar manfaatlari to’knashadigan nuktada bo’lishi kerak, subyektlar bunday element ustidan shaxsiy kontrol yuritishga xarakat kiladilar. Bunday vaziyatlarga misol : kichik yoshda bolalar chiroyli o’yinchok ustida talashadilar yoki u yoki bu xududning teshlili xakida masala xal kilinmaganli uchun davlatlar o’rtasida munosabatlarning taranglashuvi.
Munosabatlarning muayyan tizimida konflikt bu doimo birorta resursning yetishmovchilidir : bitta direktor lavozimiga ikkita o’rinbosarning da’vogarli, do’konda tankis maxsulot olish uchun navbatda turganlar o’rtasida bo’ladigan janjal. Resurslar tankislini kompensasiya qilish ko’pincha yuzaga kelgan muammoni birdaniga xal qilishi mumkin. Kishilar kundalik xayotlarida to’knash keladigan ko’p sonli muammolarni shu tarika yo’k qilishga erishishi mumkin emas. Oddiy, tipik konfliktlar obyektlarini ajratish eng umumiy xarakterda muammolar darajasini aniklashga imkon beradi. Masalan, kundalik turmushimizga xos bo’lgan transport va navbatda turishda bo’ladigan konfliktlar davlat mikyosida transport katnovi va tovar ta’minoti tankisli bilan to’¦ridan-to’¦ri boglikdir.
Ba’zan konfliktlar anik obyektga ega bo’lmasli mumkin, ya’ni obyekti bor konfliktlar bilan birga obyektsiz konfliktlar bo’lishi mumkin, bunda subyektlarning birorta narsa ustidan nazorat qilishi o’zaro maqsad-intilishlari istisno kilinadi. Masalan: ko’p kavatli uylarda yonma-yon yashovchi ko’shni xonadonlarning birida uy egasi ilmiy asarni yozish bilan band bo’lganda, ko’shnisi pianinoda mashk kila boshlaydi. Birinchi ko’shni ikkinchisiga murojaat kiladi va shu tarika konflikt yuzaga keladi. Bu konfliktda ko’shnilar birorta narsa ustidan nazorat o’rnatishga intilmaydilar, balki birinchisining samarali ishlashiga ikkinchisi xalakit beradi. Yoki jinoiy ish yuritish amaliyotida shunday xolatlar uchraydiki, tasodifiy o’tkinchi bezoriga tanbex beradi, shunda konflikt avj olishi mumkin. Bunda konflikt bir subyekt tomonidan ikkinchisining axlokiy karashlarini buzish orkasida ro’y beradi.
2.Konflikt chegaralari.
Konflikt tabiatini va uning o’xshash vokeliklardan farkini tushunish uchun uning chegaralarini, ya’ni uning makon va vaktda tashki doirasini aniklash muxim.
Konflikt chegaralarini aniklashda uch xil nuktai nazarga asoslanish mumkin: makon - fazoviy chegara, vakt chegarasi, ichki tizim chegarasi.
Konfliktning makon (maydon) chegarasi konflikt yuz beradigan joy, xudud bilan bellanadi. Bu xudud turlicha bo’lishi mumkin, masalan, turar-joy maydonidan boshlanib, butun yer shari bilan tugashi mumkin, ya’ni oshxonada janjal yoki jaxon urushi. Konfliktning makonda chegaralarini anik bellash asosan xalqaro munosabatlarda muxim bo’lib, konflikt ishtirokchilarining muammolari bilan boglik. Bunday masala yakin o’tmishda To¦li Korabo¦, Dnepr bo’yi , Tojikiston, Shimoliy Kavkaz, Checheniston va boshka joylarda millatlararo konfliktlarda bir necha marta o’rtaga ko’yildi. Bu yerlarda zarur choralarni ko’rish uchun konfliktning xududiy chegaralari zonasini anik bellash lozim bo’ldi.
Vakt chegaralari - bu konfliktning davomiyli, uning boshlanishi va tugashidir. Konflikt boshlanganli, davom etayotganli yoki tugab bo’lganli xakida xulosa qilish vaktning u yoki bu dakikasida konflikt ishtirokchilari xarakatlariga ijtimoiy baxo berishga boglik. Bu xolat ayniksa konfliktga yandan kelib ko’shilgan shaxslarning roliga to’¦ri baxo berishda o’ta muxim.
Konfliktning boshlanishi ikkinchi tarafga yo’naltirilgan ta’sir xarakatning obyektiv (tashki) xarakatlari bilan boshlanadi, bunda ikkinchi taraf bu xarakatlarning unga karshi yo’naltirilganlini tushunishi shart va shunda u xam karshi kurash boshlaydi. Konfliktni boshlangan deb xisoblash uchun kamida uchta shartning bo’lishi shart:
1)birinchi ishtirokchi ikkinchi ishtirokchiga, ya’ni o’z rakibi manfaatiga zid ravishda faol va ongli tarzda xarakat kiladi; bu yerda xarakat deganda xam jismoniy xarakat, xam axborot berish (o¦zaki so’z, matbuot, televideniye va b.) tushuniladi;
2) ikkinchi ishtirokchi (rakib) ushbu xarakatlar uning manfaatlariga karshi karatilganlini tushunib yetishi kerak;
3) yukorida xolatlardan kelib chikib, ikkinchi ishtirokchi birinchi ishtirokchiga karshi karatilgan va unga javoban faol xarakat-choralarni ko’radi. Shu dakikadan boshlab konflikt boshlangan deb xisoblanadi.
Agar fakat birna ishtirokchi xarakat kilsa (bir tomonlama) yoki xarakatlarini fikran rejalashtirsa (xarakatlarini oldindan o’ylab reja tuzsa, rakib xarakatlarini tasavvur etsa, bo’lajak konfliktni kanday kechishini bashorat kilsa) - bu xollarda konflikt bo’lmaydi. Birok bo’lgsi xarakatlarni oldindan rejalashtirish konflikt uchun poydevor bo’lib xisoblanishi mumkin, ba’zi olimlar buni konflikt rivojlanishining latent (yashirin) boskichi deb ataydilar. Bunday boskichni ajratib ko’rsatish xalqaro axamiyatda katta konfliktlarni tahlil qilish uchun muximdir. Sobik Ittifokka xujumni ko’zda tutgan «Barbaross plani» ni tler 1940 yilda tasdiklaganda sobik Ittifok bilan Germaniya o’rtasida xarbiy konflikt xali boshlanmagan edi, bu konfliktning latent boskichi bo’lib, ochik konfliktning boshlanishi 1941 yilning 22 iyuniga to’¦ri kelgan.
Xalqaro munosabatlarda konflikt fakat taraflarning karama- karshi kurashi sifatida birna xarbiy xarakatlardan iborat bo’lib kolmaydi. Zo’rlik vositalarisiz xal kilinadigan diplomatik konflikt, savdo, chegara, siyosiy konfliktlar bo’lishi mumkin. Birok, xamma xolatda xam gap taraflarning o’zaro karama-karshi xarakatlarida (xech bo’lmasa so’z orkali kurashish) xakida boradi. Shunday kilib, konflikt doimo ikki tomonlama yoki ko’p tomonlama xarakat tarzida bashlanadi. Koida bo’yicha konflikt taraflardan birining xarakati bilan boshlanadi, bu esa ko’p xollarda konflikt sababchisini aniklash imkonini beradi.
Masalan, 1991yilda Irok va Kuvayt o’rtasida bo’lgan konfliktining sababchisini aniklash kiyin bo’lmagan. Irokning ko’shni mamlakatga nisbatan agressiv, boskinchilik xarakati BMT va butun jaxon xamjamiyati tomonidan salbiy baxolangan.
Rossiya va MDX davlatlarining xududida XX asrning 90-yillarida bo’lib o’tgan ko’p sonli millatlaro konfliktlarning sababchisini aniklash esa kiyinrok. Dastlabki kadamlarning noanikli, xarakatlarning chalkashli, o’zaro ayblovlar, axborotlarning xolis emasli konfliktni borishini orkaga suradi, uning tez va asoratsiz tugashiga to’skinlik kiladi, asl aybdorlarni aniklanishini kiyinlashtiradi.
Konfliktni tugashi bir xil natija bilan yuz bermaydi. Konflikt tamom bo’lishi (masalan, taraflarning kelishuvi bilan), konfliktdan taraflardan birining chikib ketishi yoki uning yo’k kilinishi (urush tufayli yoki jinoyat sodir etilishida) bilan ro’y berishi mumkin. Nixoyat, konflikt tugatilishi va uning avj olishining to’xtatilishi uchinchi shaxslarning aralashuvi natijasida xam sodir bo’lishi mumkin. Masalan, ayrim xollarda jinoiy konfliktlar shu tarika tugaydi. Xalqaro munosabatlar amaliyoti xalqaro konfliktlarga barxam berish borgan sari uchinchi shaxslar xarakatlari va aralashuvi asosida xal etilayotganlini ko’rsatmokda (BMT ko’shinlarini kiritish, diplomatik vositachilik va b). Aytish o’rinliki, «BMT tinchlik o’rnatish maqsadida aralashishning bir necha turini farklaydi. Xavf ostida bo’lganlarga tirik kolish uchun vositalarni zudlik bilan takdim etishni maqsad kilib ko’ygan insonparvarlik yoki ekstern yordamdan tashkari aralashishning asosiy kategoriyalari kuyidalar xisoblanadi :
tinchliksevarlik : adovatni to’xtatish va bitimga erishish maqsadida zarur bo’lganda diplomatik, siyosiy va xarbiy choralardan foydalangan xolda aralashuv;
tinchlikni ko’llab-kuvvatlash: bitimning bajarilishini zarur bo’lsa kuch ishlatish yo’li bilan ta’minlash va kuzatish;
tinchlikni barpo etish : uzok muddatga mo’ljallangan barkarorlik va adolatni ta’minlash maqsadida konflikt sabablari va o’tmish arazlarini yo’kotish bo’yicha dasturni amalga oshirish”1.
Shunday kilib, konfliktning tugatilishi deb barcha karama-karshi kurashuvchi tomonlarning o’zaro xarakatlarining to’xtatilishiga aytiladi.
Konfliktning ichki tizim chegaralari - xar kanday konflikt muayyan tizim ichida: oilada, xizmatdoshlar guruxida, davlatda, xalqaro xamjamiyatda bo’ladi. Ichki tizim alokalari murakkab va turlichadir. Bir tizimga kiruvchi taraflar o’rtasida konflikt juda chukur, keng ko’lamli yoki kisman va cheklangan bo’lishi mumkin. Davlatlararo konfliktlarda keskinlashgan o’zaro munosabatlarning yoyilib ketishi, tarkalish xavfi fakat xududda emas, shuningdek ijtimoiy, milliy, siyosiy jixatdan xam kuchayishi hamda bunday konflikt jamiyatning eng keng katlamlarini xam kamrab olishi mumkin.
Konfliktning ichki tizim chegaralarini aniklash uning barcha ishtirokchilarining ichidan aynan konfliktlashuvchi taraflarni anik ajratib olish bilan uzviy boglikdir. Bevosita karama-karshi kurashuvchi taraflardan tashkari konflikt ishtirokchilari bo’lib konfliktga to’¦ridan-to’¦ri aralashmagan uning kiziktiruvchilari, yordamchilari, tashkilotchilari kabi shaxslar, shuningdek, konfliktlashuvchi shaxslarning maslaxatchilari, tarafdorlari va rakiblari, xakamlik sud’yalari xam bo’lishlari mumkin. Bu shaxslar yoki tashkilotlarning barchasi tizim elementlari sanaladi. Shunday kilib, tizimda konflikt chegaralari unga jalb etilgan ishtirokchilar doirasining katta-kichikli bilan bellanadi. Konfliktning ichki tizim chegaralarini aniklash bo’layotgan jarayonlarga ta’sir qilish, xususan, tizimni buzilishdan saklash uchun muximdir.
3.Konflikt sabablari va motivlari.
Jamiyatda sababiy bogliklik. Ijtimoiy muxitda sababiylik ko’p murakkablik va chalkashlik bilan xarakterlanadi. Xar bir ijtimoiy xarakat turli-tuman va aksariyat xollarda ziddiyatli xodisalarni keltirib chikaradi. Konfliktlarning asl sabablarini aniklash esa, xodisalar va kishilar o’rtasida o’zaro alokadorlikning butun zanjirini chukur tahlil qilishni takozo etadi.
Turli konfliktlarda taraflar xatti-xarakatlari sabablarini tahlil etishda ularning odatda o’z manfaatlarini kondirishga bo’lgan intilishlaridan iborat ekanlini tushunish kiyin emas. Faraz, o’ch olish, xasadgo’ylik, ko’rolmaslik, nosamimiylik, araz, qabul kilingan karordan konikmaslik, bugun kunda yoki kelgusida o’zini moddiy jixatdan ta’minlashga bo’lgan intilish sud amaliyotida uchrab turadigan turmush konfliktlari sabablarining aksariyati xisoblanadi. Guruxiy konfliktlarning motivlari xam bulardan farklansa-da, ular xam o’ziga xos xilma-xil, masalan, iktisodiy kiyinchiliklar, siyosiy extiroslar, raxbarlikka intilish, milliy gurur va sh.k. Xalqaro maydonda davlatlar xatti-xarakatlari motivlari xam shu kabi turlicha bo’lishi mumkin. Aslini olganda konfliktlar sabablari xozir xayotning butun murakkablini aks ettirishga kodir. Aytish joizki, “Konflikt” tahlili kuyidalar :
-vaziyat sabablari va tarixini, shuningdek, joriy xodisalarni tushunish ;
-fakat asosiy yoki anik ko’rinib turgan taraflarni emas, balki konfliktga jalb kilingan barcha ishtirokchi (gurux)larni aniklash ;
-barcha bu ishtirokchi(gurux)larning nuktai nazarlari va ularning o’zaro munosabatlarini bilish ;
-konflikt nezida yotgan omillar va tendensiyalarni aniklash ;
-muvafakkiyatsizliklar va yutuklardan teshli xulosa va saboklar chikarish uchun zarurdir.
Konflikt tahlili bu bir martalik tadbir emas, u o’zgaruvchan omillar, dinamika va sharoitlarga xarakatlarni moslashtirishga yordam kiluvchi doimiy jarayon bo’lib kolishi kerak.»1. Birok, individlar va ijtimoiy guruxlar xatti-xarakatlarining (sabablari) motivlari konfliktlarning chukur sabablari bo’la olmaydi, chunki bu motivlarni o’zi xam izox talab etadi. Inson tashki vaziyat o’zgarishlariga befark bo’lmay, o’zgarib boradi; o’z navbatida psixolok omillar iktisodiy va siyosiy jarayonlarning borishiga ta’sir o’tkazadi. Ijtimoiy ong tafakkur, xissiyotlar, extiyojlar, motivlar , manfaatlar orkali namoyon bo’ladi, bundan esa, muayyan kishilarning fikrlari, mavkei, xarakatlari, extiyojlari, xulk-atvori shakllanadi. Bunda aynan xissiy darajada kayd etiladigan va guruxlar, jamoalarning xatti-xarakati, xulk-atvori, nuktai nazari sifatida umumlashadigan ijtimoiy ongning individual ifodalanish turli shakllarida ma’naviy soxada ziddiyatlar oshkora va keskin ko’rinishda namoyon bo’ladi, borlik ziddiyatlari aks etadi.
Umuman keng ko’lamli konfliktli vaziyat jamiyatda ijtimoiy tarkok jarayonlarning kechishi xakida, muayyan jamiyatning barkarorlini yoki xududiy yaxlitlikni ta’minlovchi muxim ijtimoiy tuzilmalarning kiska muddatli yoki uzok davom etadigan ko’p yoki kam darajada, ba’zan esa tuzatib bo’linmaydigan dezintegrasiyasi xakida guvoxlik beradi.
Xozir zamon jamiyatida konfliktlar okibat natijada obyektiv mavjud ijtimoiy ziddiyatlarning tulishi va namoyon bo’lishidin iborat.
Bunday nuktai nazar nazariyada keng ishlab chikilgan. Bunday jamiyat ishchi sinfi tomonidan o’zining karamlik xolatini anglab borgan sari ko’prok ziddiyatlashib boraveradi, toki ijtimoiy inkilob sodir bulib, ekspluatator sinfni kulatmaguncha. Bunday jarayon umumjaxon xarakteriga ega va vakti kelib sinfsiz jamiyatga olib kelishi mukarrar.
Ijtimoiy-tarixiy jarayonni bunday tushunish ba’zilar tomonidan jiddiy asoslantirilgan e’tirozlarga sabab bo’ladi. Ijodiy merosini o’rganuvchi ba’zi tadkikotchilar shu narsaga e’tibor beradilarki, bu ma’noda sinfiy konfliktga uning turli xil xatti-xarakat shakllarini nazariy tahlil etmasdan karalgan. Ba’zi olimlar esa, uning ta’limotida sinflar o’rtasida iktisodiy munosabatlarni mutlaklashtirishni ko’rganlar.
M.Veber esa konfliktlarning paydo bo’lishini fakat kamba¦allik va boylik tafovutlariga boglik deb xisoblamaydi. U notenglik xususiyatiga karab e’tibor, xurmatning turli darajada bo’lishi, bir xilda bo’lmagan obro’, mavke, makomli guruxlar tushunchasini kiritgan. Bunda Veber turli guruxlarning moddiy va goyaviy manfaatlari bilan diniy ong o’rtasida bogliklikni ko’rsatib o’tgan.
R.Dorendorf esa aynan sinflarni konfliktlashuvchi ijtimoiy guruxlar deb xisoblagan. Uning fikricha,sinfiy konflikt jamiyat xarakteri bilan bellanadi. Konflikt odatda iktisodiy munosabatlar bilan emas, balki boshliklar va bo’ysunuvchilar o’rtasida munosabatlar orkali vujudga keladi, uning bosh sabablari kishilarning bir-birlari ustidan xukmronli, xokimiyatga esa bo’lishlaridir. Konflikt uchun asos fakat ishchilar ustidan tadbirkorlar xokimiyatining o’rnatilishi emas, konflikt boshkaruvchilar va bo’ysunuvchilar mavjud bo’lgan xar kanday tashkilotda paydo bo’lishi mumkin (kasalxonada, xarbiy kismda, universitetda va x.). Darendorf o’zining «Industrial jamiyatda ijtimoiy sinflar va sinfiy konflikt» nomli mashxur asarida obyektiv «yashirin» va anglashilgan «oshkora» manfaatlarning mavjudli xakida xulosani chikarish uchun ko’p nazariy xulosalaridan foydalangan. Sinflar, uning fikricha, kachonki «yashirin» manfaatlar «oshkora» manfaatlarga aylanganda vujudga keladilar.
Xozir zamon olimlaridan Pyer Burdye esa xozir konfliktlarning rivojlanish xususiyatlari ustida fikrlash uchun amaliy tavsiyalar beradi. Uning fikricha, sinflar to’¦risida nazariyaning kamchili obyektiv mavjud tafovutlar majmuini e’tiborga olmaslik, ijtimoiy borlikning fakat iktisodiy maydon bilan cheklash natijasidir.
K.Boulding, L.Kraysberg, M.Krozyelar fikricha, konfliktning o’zi turli xil maqsadlarga intiluvchi guruxlarning karshi kurashidan iborat. K.Bouldingning ta’kidlashicha, xamma konfliktlar umumiy elementlarga hamda rivojlanishning umumiy me’yorlariga ega bo’ladi, bu elementlarni o’rganish konflikt xodisasini uning istalgan ko’rinishida o’rganish, tasavvur qilishga imkon beradi.
Demak, konfliktlarni tushunishda va asoslashda asosiy yondashuvlar yirik ijtimoiy uyushmalar o’zaro munosabatlarining xususiyatlarini ko’rib chikish doirasida shakllanganlini ko’rishimiz mumkin.
Notenglik konflikt manbai sifatida. Ijtimoiy notenglikning asosiy bellari bo’lib mulkchilik, xokimiyat, makom munosabatlarida farklar xisoblanadi. Bu xususiyatlar u yoki bu darajada jamiyatning ijtimoiy-sinfiy tuzilmasida aks etadi, ijtimoiy guruxlar, individlar o’rtasida munosabatlarda notenglik bo’lib namoyon bo’ladi. Ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy-iktisodiy notenglik bilan ijtimoiy guruxlar va individlarning xayot tarzida, madaniyatida, ruxiyatida muxim farklar xam boglik bo’ladi.
Moddiy va ma’naviy boyliklarni yaratish, ularni ayirboshlash va taksimlash yuzasidan bo’ladigan ijtimoiy xarakatlar ijtimoiy guruxlar o’rtasida tanglikka, muayyan sharoitlarda esa ochik konfliktga olib borishi mukarrardir.
So’ng o’n yilliklarning tarixiy tajribasi shundan guvoxlik beradiki, davlat ijtimoiyizmi xususiy mulkchilikni va sinflarning ijtimoiy notenglini butunlay tugata olmadi.U jamiyatni ijtimoiy konfliktlardan xam kutkara olmadi.
Bugun kunda bozor iktisodi ishlab chikarish tizimining eng yaxshisi xisoblanadi, birok uning afzalliklari insonparvarlik xarakteriga ega bo’lishi uchun demokratik davlat bozor iktisodi vujudga keltirishi mumkin bo’lgan insonni kullikka solish va begonalashtirish tipik shakllarini yumshatish mas’uliyatini o’z zimmasiga olishi kerak. Amalda bu davlat tomonidan daromadlarni yo’ksillar foydasiga kayta taksimlashni, progressiv solikka tortishni joriy etishni anglatadi. Bunday kayta taksimlashning mexanizmi va vositalari turli yullar bilan ishlab chikilgan va amalga oshirilgan: muzokaralar, kelishuvlardan to konfliktlargacha. Birok, kelajakda konfliktlarning bo’lishi istalmagan narsa, chunki bu o’zaro ijtimoiy talofatlar bilan kechadi.Ijtimoiy adabiyotlarda bu xususda bildirilgan ba’zi fikrlarga ko’ra, «Mikrodarajada shaxslar o’zaro ta’siridan boshlab to guruxlar, tashkilotlar, jamoalar va millatlar orkali insoniy o’zaro ta’sirning barcha tiplarigacha, shu jumladan, ijtimoiy, iktisodiy munosabatlar va xokimiyatning taksimlanishi masalalari - bularning xammasi konflikt orkali rivojlanadi, o’zgaradi va sodir bo’ladi. Konflikt bu munosabatlarda muvozanat yo’kli sababli yuzaga keladi, masalan, noteng : ijtimoiy makom, iktisodiy axvol, boylikka egalik yoki xokimiyatning taksimlanishi. Bular o’z navbatida kamsitilish, ishsizlik, kamba¦allik, jinoyatchilik va tazyik ostida bo’lishlik kabi muammolarga olib keladi. Bu darajalarning xar biri boshkalari bilan alokador va kelgusida ijobiy o’zgarishlarga yoki buzgnchi zo’rlikka olib keluvchi kudratli «shoxobcha»ni shakllantirishga kodirdir»1.
Shuni ta’kidlash lozimki, jamiyatda katta ijtimoiy guruxlarning notengli bilan boglik konfliktlarni butunlay bartaraf qilishning samarali usullari mavjud emas. Birinchidan, insoniyat tarixi shuni ko’rsatadiki, ijtimoiy notenglik doimo karor topaveradi. Davriy tarzda takrorlanadigan inkiloblar notenglikni amalga oshirilishi tiplari, shakllari va metodlarini ko’p darajada o’zgartiradi, birok uni yo’kotishga kuchi yetmaydi. Xar kanday jamiyatda doimo turli ijtimoiy guruxlar o’rtasida manfaatlar konflikti, xech bo’lmaganda xayotiy muxim resurslarga ega bo’lish yoki ulardan foydalanishga bo’lgan huquq uchun kurash mavjud bo’lgan va bunday keyin xam bo’ladi. Bu kurash uning obyekti bo’lgan resurslarni vakt chegaralariga boglik ravishda davom etadi.
Manfaatlar va extiyojlar. Ijtimoiy konfliktlar tabiatini tushunish manfaatlar karama-karshi kurashini tahlil qilishdan iborat kadimiy an’anaga ega.
Turli-tuman konfliktlarni tahlil qilish shuni ko’rsatadiki, kurashuvchi taraflar xatti-xarakatining nezida kandaydir anik sabablar yotmasin, ular taraflar manfaatiga borib takaladi, konflikt bo’lganda bu manfaatlar karama-karshi yoki bir-birini istisno kiladi. tler Germaniyasi o’zga davlatlar yerlarini egallashga intilgan, Yevropa mamlakatlari esa mustakillik va suverenitetga intilganlar. O’¦ri birovning mulkini o’rlasa, mulkdor uni ximoya kiladi. Er-xotinlar pul masalasida janjal kiladilar, ularning xar biri oila mabladan mustakil foydalanishga xarakat kiladi va ular o’z manfaatlarini ma’kullab o’zini xakli deb xisoblaydilar.
Konflikt asoslari sifatida manfaatlarni tahlil qilishda ba’zi tadkikotchilar unga yakin turgan ijtimoiy va ruxiy xodisalarga e’tiborni karatadilar, ya’ni manfaatni uzviy keltirib chikaruvchi xodisalarga. Masalan, biror narsaning tankisli xolatini asoslovchi extiyojlar kategoriyasi, bunda organizm(shaxs, gurux, jamiyat) shu yetishmovchilikni to’ldirishga xarakat kiladi. Extiyoj manfaatni keltirib chikaradi, manfaat bu anglashilgan extiyoj, ba’zida esa, uni kanoatlashtirishning anglashilgan yo’li xamdir.
K.Ledederning fikricha, ijtimoiy konflikt inson extiyojlarining butun majmuini nomutanosib kanoatlantirish yoki unga putur yetkazish natijasidir.
Xavfsizlikka, tan olinishga, o’xshashlikka, ijtimoiy mansublikka va shu kabilarga bulgan extiyojlar fakat aloxida individga emas, balki ijtimoiy guruxlarga, etnik uyushmalarga, butun jamiyatga va davlatlarga xos. Dj.Bertonning fikricha, «asosiy insoniy extiyojlarni to’lik kanoat-lantiradigan tashkiliy intilishlar, xarakatlar konfliktni xakikiy yakunlanishiga olib kelishi mumkin». Shu munosabat bilan ko’p mualliflar konfliktning psixolok sababi deganda asosiy insoniy extiyojlarning birortasiga taxdid solish(frustrasiya)ni tushunadilar. Konfliktda kurashuvchi taraflar o’z maqsadlari sari xarakat kiladilar, birok, bu maqsadlarga bir vaktning o’zida ikki tomonning bir-birlariga zarar yetkazmasdan turib erishishlari istisno kilinadi.
Deprivasiya konsepsiyasi. Yirik ijtimoiy kolliziyalar sabablarini aniklash uchun deprivasiya deb ataladigan konsepsiyadan foydalanish mumkin. Bunda gap shunday xolat to’¦risida ketadiki, bu xolat uchun talablar va ularni kondirish imkoniyatlari o’rtasida yakkol farklanish xosdir. Vakt o’tishi bilan deprivasiya kuchayishi yoki kamayishi yoxud o’zgarmasdan kolishi mumkin. Deprivasiyaning kuchayishi bir tomonda talablar (kutilayotgan natijalar), ikkinchi tomondan, ularni kanoatlantirish imkoniyatlari o’rtasida nisbatga boglik. Deprivasiyaning o’sishi, birinchidan, shakllangan talablarning imkoniyatlarini kamayishida ro’y berishi mumkin, masalan,iktisodiy krizis sharoitida. Bunday sharoitda talablar kuyida formula bilan bellanadi: «fakat yomon bo’lmasa bo’ldi». Ikkinchidan shunday vaziyat bulishi mumkinki, bunda kutilayotgan natijalar, talablar ularni kondirish imkoniyatlaridan ko’prok o’sib boradi. Mana shunda deprivasiya kuchayadi va demak, konfliktlarni vujudga kelish extimoli kuzatiladi.
Deprivasiya barkaror darajasining saklanishi yoki uning kamayishi extiyojlarni kondirish sharoitida talablar(kutilayotgan natijalar) darajasining pasayishi yoki kutilayotgan natijalarga nisbatan talablarni kondirishning juda tez o’sishi sharoitida yuz berishi mumkin, bu esa jamiyatda axlokiy-psixolok muxitni barkarorlashtirish, keskinlikni yumshatishga imkon beruvchi ruxiy shart-sharoitni yaratadi. Va aksincha, deprivasiyaning kuchayishi ijtimoiy tanglikni ortishiga, ochik ijtimoiy, siyosiy va etnik konfliktlarni vujudga kelishiga olib keladi.
Irrasional elementlar. Konfliktlarning paydo bo’lishida ijtimoiy subyektlar manfaatlarining to’knashuviga olib kelgan u yoki bu obyektiv sabablarni aniklash mumkin.Masalan,bir ayolni sevuvchi ikki erkak o’rtasida konflikt yoki transport vazirli bilan fermerlar o’rtasida ularning xududida avtomastral kurilishidan kelib chikkan to’knashuv obyektiv shakllangan vaziyatdan qonuniy tarzda kelib chikuvchi ziddiyatlarga asoslanadi, bu vaziyatda xar kaysi tarafning xakikiy extiyojidan to’knashadi.
Birok jamiyatda ziddiyatlar va demak, konfliktlar xam juda ko’p uchraydi, ularning xammasi xam biror jiddiy sabablar bilan boglik emas, balki odamlarning asl extiyojlari va maqsadlariga to’¦ri alokador bo’lmagan subyektiv omillar va kishilarning xarakterlari, kayfiyatlari, oddiy, arzimagan injikliklari kabi sabablar bilan xam ziddiyatlar yuzaga kelishi mumkin.
Bunday «subyektiv» ziddiyatlar oilada, xizmatda va boshka ishlarda doimiy mulokotda bo’lishga majbur bo’lgan ayrim individumlar o’rtasida tez-tez sodir bo’lib turadi. Bu ziddiyatlar juda mayda, boshka kishilar nazarida arzimaydigan,soxta bo’lishi mumkin, birok xarakter xususiyatlariga ko’ra normal o’zaro munosabatlar uchun yenb bo’lmas to’siklar bo’lishi mumkin. Psixologlarning ta’kidlashicha, xarakter yoki xulk-atvorning eng ta’sirchan jixatlari bulib, me’yorda,tabiiy sifatlar bo’lishi, birok bunday sifatlar boshka odamlarda bo’lmasli mumkin: punktuallik, tejamkorlik, aniklik, sabrlilik va b.
Boshka bir odamning kiyinish odati yoki ovkat yeyish usuli xam norozilikni yuzaga keltirishi mumkin. Ko’pincha temperament, ta’sirlanishning tezlida farklanuvchi kishilar o’rtasida to’knashuv-larni tushunish kiyin bo’ladi. Nixoyat, konflikt sababi bo’lib kimningdir shunchalik ta’sirchanli, axmokona kili bo’lishi mumkin.
Konflikt xakida odatda fikr shundan iboratki, konflikt doimo o’z manfaatlarini okilona ko’llab-kuvvatlovchi kishilar o’rtasida mantikan tushuniladigan ziddiyatdir.
Birok, dastavval bunday tushunishga mutaxassislar tomonidan kuzatiladigan ko’p omillar karama-karshi turadi. Masalan,oilaviy janjalda er ziddiyatni iloji boricha yumshatishga xarakat kilib xotiniga yon bosadi , ayol esa, erning bunday xarakatini «bejiz emas» deb tushunib, battar «to’nini teskari kiyib oladi» va konflikt yan kuch bilan avj oladi. Davlatlararo muzokaralarda bir taraf unga birinchi so’z berilmagani uchun o’zini xakoratlangan (kamsitilgan) deb biladi va muzokaralar uziladi. Mana shunga o’xshash konfliktlar sabablarining murakkablini tasdiklovchi shu kabi ko’p misollarni keltirish mumkin, birok bular xar doim xam kat’iy mantikiy tuzilma (rekonstruksiya)da e’tiborga olinavermaydi va ko’pincha yo’kotib bo’lmaydigan irrasional elementlari bilan kechadi, bu esa, konfliktning individual o’ziga xoslini tashkil kiladi va uni oddiy vositalar bilan xam qilishga yo’l ko’ymaydi.
Bu, ayniksa, milatlararo konfliktlarda ko’rinadiki, bu konfliktlar odamlar xatti-xarakatining puxta ishlab chikilmaganli, okilona emasli (irrasional bo’lishi), destruktiv (buzgnchi) xarakterda xissiyotlarning ustun kelishi okibatida boshkara olinmaydi va mabodo ular kengayib, avj olsa, xakikiy xalokatga aylanishi mumkin.
Psixoterapevtik amaliyotdan ma’lumki, odamning mulokot jarayonida sodir etadigan xulk-atvori, xarakatining noanikli, boshka kishilarda asabiy reaksiyani tu¦dirishi mumkin va konfliktlarga olib kelishi mumkinki, bular guyo boshka shaxslarga butunlay bema’ni va sababsizdek bo’lishi mumkin. Shu bilan birga barcha muammo munosabatlarning tartibga solinmaganlida va chalkashlida, psixolok jixatdan «turli tilda» ekanlidadir.
Shaxsiy konfliktda irrasional element, agar unda ruxiy kasal yoki akli noraso shaxs ishtirok etsa, uning xakikiy asl sababi bo’lib xizmat qilishi mumkin. Bunday xolatlar kam emas. Biz bu yerda shaxsning ichki konfliktlari ustida tuxtalmaymiz, ayni vaktda milliy yoki diniy xislar bilan ko’z¦algan omma orasida ba’zan konfliktni kuchli keskinlashtirishga kodir odamlarning xozir bo’lib kolishini yodimizdan chikarmaslimiz kerak. Shu bois kompleks fan bo’lgan konfliktologiya shunday kam axamiyatli bo’lgan xolatni e’tiborga olish lozim.
O’z-o’zidan tushunarliki, «obyektiv» va «subyektiv» ziddiyatlar, shuningdek «irrasional» elementlar deb atalgan narsalar real xayotda kat’iy chegaralarga ega emas va bu yerda konfliktli xulk-atvor sabablarida bo’lishi mumkin bo’lgan variantlar doirasini ko’rsatish uchun juda shartli kilib bellanadi. Xamma xollarda biz u yoki bu tarzda kishilar manfaatlari bilan ish ko’ramiz, bu manfaatlar ko’p yoki kam axamiyatli, barkaror va o’zgaruvchan, oshkora yoki yashirish bo’lishi mumkin.
Ziddiyatlar darajasi. Ziddiyatlarning «obyektivli» va «subyektivli»ni ularning ikki xil darajada manfaatlar bilan bogliklini e’tiborga olganda turli nuktai nazardan tushunish mumkin. Sodda kilib aytganda bunday bo’lish u yoki bu tashki faoliyatda extiyojlar bilan yoki mustakillikka, o’z-o’zini saklab kolishga, o’z-o’zini xurmat kilinishiga bo’lgan extiyojlari bilan boglik.
Odamlar o’rtasida jiddiy to’knashuvga kator xolatlar sabab bo’lishi mumkin,masalan, ikki odam restoranda bitta stolga da’vo kiladi, urushlar ikki davlatning biror xududda o’z ta’sirini saklab kolish yoki birining ikkinchisi ustidan xukmronlini o’rnatish, o’z mustamlakasiga aylantirishga bo’lgan intilishidan kelib chikadi.
Yukorida ikki xolatda moxiyat bo’yicha turli darajada manfaatlar to’knashadi. Birinchi xolatda xar kaysi subyekt o’zining xususiy manfaatidan kelib chikib, o’ziga xalakit berayotgan boshka subyekt bilan kurashadi. Ikkinchi xolatda ozodlik, daxlsizlik, asosiy huquqlarni xurmat kilinishini saklash bilan boglik motivlar axamiyatli. Inson uchun muximro bu uning individual erkinli, jismoniy daxlsizli, sha’ni va kadr-kimmati bo’lsa; davlat yoki millat uchun esa, mustakkilli, xududi yoki chegarasining daxlsizli, jaxon xamjamiyatining teng huquqli subyekti sifatida tan olinishi muximdir. Bunday manfaatlarda ziddiyatlarning eng keskin ifodalanishi - boshka ijtimoiy subyekt bilan to’lik mos kelmaslik va uni yo’k qilish uchun kurashish xisoblanadi.
Yukorida gap ijtimoiy ziddiyatlarning darajalari xakida boradiki, bu darajalar taraflarning manfaatlari kanchalik muximlini farklaydi. Ziddiyatlarni darajalarga ajratish ularning bir biridan kanchalik chukurliga karab farklanishini ko’rsatadi. Bu esa,subyektning konfliktga jalb kilinganli darajasini, konfliktni xal qilish imkoniyati va usullarini bellab beradi.
4.Shaxsni huquqiy begonalashtirish.
Begonalashtirish fenomeni.Insonlar o’z mexnatlari natijalari, o’zlari to’plagan moddiy va ma’naviy boyliklar, erishgan yutuklari nafakat ularning o’zlaridan ajralib uzoklasha borishini, shu bilan ularni o’zlariga bo’ysundirib xuddi o’z xususiy xayotiga ega bo’lishayotganini paykay boshlaganlarida ijtimoiy xayot aloxida olingan inson xayoti bilan butun jamiyat yutuklari o’rtasida farklanishni, nomuvofiklikni tasdiklovchi ko’plab misollarni namoyon eta boshlagan vaktda ijtimoiy-siyosiy adabiyotda begonalashtirish muammosi tadkikotchilar dikkat markazida turgan. Badiiy shaklda bu muammmo aka-uka Grimmlar, Gofman asarlarida, ayniksa, avstriyalik yozuvchi Gustav Mayrinkaning “Golem“ nomli fantastik romanida anik shaklda ifoda etilgan. Bu asarda XUII asrda bo’lib o’tgan vokea tarixi bayon kilingan, bir koxin sun’iy odamni yasaydi, u ibodatxonada ko’nrok chaluvchilik qilishi va turli or ishlarni bajarishi kerak edi. Golem shunday yasalgan ediki, uning tishlari bilan tutib turuvchi kogozga sexrli so’zlar yozilgan bo’lib, bu yozuv uning ishlash kobiliyatini ta’minlar edi. Bir kuni kechki ibodatdan so’ng koxin Golem o¦zida kogoz bo’lani olib ko’yishni yodidan chikaradi, u esa, itoatkorlikdan chikib, koron ko’chalar bo’ylab yugurib ketadi, yo’lida o’ziga duch kelganlarni o’ldiradi. Avstriyalik muallif kitobida vokea nisbatan yaxshi yakunlanadi. Koxin Golemni kuvib yetadi va kogoz bo’lani yirtib tashlaydi, bu uning xalokati edi. Bulgakovning “It yura“ asarida xam shu mazmunda vokea bayon etiladi. Afsuski, xayotda insonlarning o’zlari tomonidan o’z farovonliklariga xizmat qilish uchun yaratgan narsalarini jilovlashga osonlikcha erishib bo’lmaydi.
Begonalashtirish muammosini nazariy jixatdan ko’tarish masalasi Yan davr mutafakkirlari asarlarida mufassal yoritilgan. Ular o’z zamondoshlarining e’tiborlarini ijtimoiy munosabatlar soxasiga, burjua ijtimoiy munosabatlarining karor topishi jarayoniga karatdilar. J.J.Russo fikricha, jamiyat odamlarni buzadi va ma’naviy kashshok kiladi. U inson faoliyati maxsulidan insonlarga karama-karshi turuvchi kuchga aylanadi. Tabiiy jarayonlar dastlab xukmronlik kilgan davrda erkin va karam bo’lmagan insonlar ijtimoiy munosabatlarning shakllangan tizimi ta’siriga tushib koladilar, o’ziga o’xshaganlar kuliga aylanib koladilar. Insonni bunday begonalashtirish xolatidan chikib ketishi uchun Russo “ijtimoiy shartnoma“ tuzish zarur deb biladi, ya’ni fukarolarning bunday bitimga ixtiyoriy rioya etishlari avval tenglik, erkinlik va mustakillikni kaytarishga imkon beradi.
“Ijtimoiy shartnoma“ nazariyasi katta siyosiy ta’sirga ega bo’ldi, ijtimoiy tartibsizlikni jilovlashga, ijtimoiy munosabatlarni barcha insonlar va tabakalar manfaatlariga bo’ysundirishga bo’lgan umidni uygotib, ilk burjua munosabatlari davri ilgor mutafakkirlarini ruxlantirib yubordi. Birok, tovar munosabatlarining rivojlanishi nazariy konsepsiyalar va siyosiy shiorlardan mustakil va kat’iy tarzda yuz o’ra boshladi. Aloxida shaxslar va sinflarning xususiy iktisodiy manfaati jamiyatni adolat va tafakkur asosida kurishga bo’lgan xar kanday urinishlarni chippakka chikardi. “Ijtimoiy shartnoma“ nazariyasining begonalashtirishni yenga olmasli va uning tabiatini tushuntira olmasli oydin bo’lib koldi.
Bu muammoni xal qilishga yo’naltirilgan keyin nazariy urinishlar nemis klassik falsafasi bilan boglik bo’ldi. Bu yerda begonalashtirish fenomeniga odamning faol tabiatiga xos ichki xususiyat sifatida karaldi. Nemis klassik falsafasi begonalashtirishni eng amaliy yo’llarini ko’rsatish o’rniga uning tabiatini tushuntirishga xarakat kildi. Fixte fikricha, inson moxiyatiga ko’ra o’z-o’zini anglash yoki sof “Men“dir bo’lib, u o’z faoliyatida predmet , ya’ni “Men emas“ni begonalashtiradi. Bu Fixtening predmetlilikni asoslashi o’ziga xos tarzda begonalashti-rishni anglatadi.
Gegel falsafasida begonalashtirish muammosi xam e’tiborga loyik. Bu yerda begonalashtirish muammosi, birinchidan, tabiat va jamiyat tarixida absolyut ruxning ifodasi sifatida, ikkinchidan, begonalashtirishning tarixan o’tkinchi shakllari muammosi sifatida talkin kilinadi.
U o’zining “Rux fenomenoloyasi“, “Huquq falsafasi“, “Estetika“ asarlarida rim jamiyati, krepostnoylik va xozir zamon burjua huquqiy xolati sharoitlarida begonalashtirishning tarixiy shakllari farklanishiga e’tibor karatdi, shu bilan jamiyat tarixiy tarakkiyot qonuniyati va unda begonalashtirish jarayoni muammosini ilgari surdi.
Begonalashtirishning psixolok va ijtimoiy tabiati. Begonalashtirish fenomeni doimo individ va jamiyat xayotida kayta ishlab chikilaveradi. Begonalashtirishni bartaraf etib bo’lmaslik ko’pchilik olimlarning begonalashtirishni tarixiy o’tkinchi xarakteri xakida goyalardan voz kechishlariga olib keldi. Mashxur rus faylasufi Berdyayev begonalashtirishni buyumlarning o’z tabiatiga ko’ra bartaraf etib bo’lmaydi degan fikrga kelgan. Insonning ijodkorlik moxiyati xamisha uning tafakkuri va ko’llari yaratgan asarlarni uning o’zidan ajralib uzoklab borishini keltirib chikargan va keltiraveradi, bu asarlar o’z mantiki va takdiri qonunlari bo’yicha mavjud bo’ladilar. Xar kanday moddiylashgan borlikni Berdyayev begonalashtirilgan borlik deb xisoblaydi. Ijtimoiylik kator xollarda muammoni yanada kuchaytiradi. Insonni begonalashtirish va insonparvarlik inkirozini Berdyayev inson va tabiatning uzviy birlini buzuvchi texnik tarakkiyot va o’ziga zamondosh bo’lgan sivilizasiya bilan bo¦laydi. “Burjua sivilizasiyasi dunyo nokoinotlining chegarasidir. Unda inson ichki jixatdan xalok bo’ladi, tashki jixatdan avtomatlashtirilgan inson bilan almashtirililadi... Birok sivilizasiyaning texnik kuchlari insonning o’zini ustidan xukmronlik kiladi , uni kulga aylantiradi, uning kalbini o’ldiradi“.
Mashxur nemis faylasufi Xaydegger xam begonalashtirishga ijtimoiy munosabatlar mavjudligining atributi, ichki xususiyati sifatida karagan. Kundalik tashvishlar dunyosini, inson kiyofasining yo’kolishini, uning jamiyat funksional birliga aylanishini ijtimoiy xulk-atvorning begonalashtirilgan normalarida inson moxiyatining erib ketishi deb tushuntirgan. U ijtimoiy mulokot vositalari va normalaridan foydalanib, xar birimiz boshkalarga taklid kilib xarakat kilamiz, o’kiymiz, ko’ramiz , adabiyot va san’at asarlari xakida fikr beramiz deb tushuntiradi.
Psixologiya fani nafakat begonalashtirish mavjudli faktini inkor etib kolmaydi, shu bilan birga bu fenomenni inson xayotining barkaror, uzok mavjud bo’luvchi yo’ldoshi deb xisoblaydi.
Shaxsni huquqiy begonalashtirishning moxiyati va shakllari. Fukarolik jamiyati amal qilishini tartibga soluvchi huquqiy institutlar va normalar tizimi davlat faoliyati, boshkaruv va davlat tuzilishi shakllari xususiyatlari hamda siyosiy rejim bilan bevosita boglik. Huquq fakat jamiyat iktisodiy tuzumiga boglik bo’lmasdan, balki xukmron tabakalar va guruxlarning siyosiy erklariga, fukarolar siyosiy madaniyatiga va davlat faoliyati an’nalariga karab jiddiy o’zgarib boradi. Huquq axolining ayrim guruxlari manfaatlarini ijtimoiy jixatdan mustaxkamlab, ikkinchi tomondan bir vaktning o’zida uning boshka guruxlari erkinlini cheklaydi. Tarixiy tarakkiyot jarayoni, bu xolatda odamlar manfaatlari va extiyojlarining vakt ichida o’zgarishi jarayoni huquqiy begonalashtirish imkoniyatini yanada ko’prok darajada kuchaytiradi. Shu bois huquq tarixi o’z huquqini ko’lga kiritish uchun, huquqiy xujjatlar va koidalar tizimida begonalashtirishni bartaraf etish uchun olib borilgan doimiy kurash tarixidan iborat ekanli tasodifiy emas.
Turli mamlakatlarning siyosiy va huquqiy tizimi bilan tanishish begonalashtirish fenomenini siyosiy va huquqiy munosabatlarning xar kanday tizimiga xoslini ko’rsatadi. Kishilarning ijtimoiy ijodi maxsuli bo’lgan huquqiy tizim xamma yerda muayyan mustakillikka ega bo’ladi va o’zining bu sifatida jamiyat individlari va ayrim guruxlarning xayotiy manfaatlari va huquqlarini u yoki bu darajada begonalashtirib fukaro xulk-atvori omili rolini o’ynay boshlaydi. Bu jarayonda huquqiy begonalashtirishning umumiy jixatlari, shakllarini ko’rish mumkin. Masalan, xar kanday mamlakat huquqining nezi bo’lib muayyan jamiyat xayotining uzok tarixi jarayonida shakllangan odat, huquqiy an’ana xisoblanadi. Xar bir aloxida olingan xolda bu tarix o’ziga xosdir, birok u xamma yerda siyosiy boshkaruv huquqiy shakllarining xalq ruxiyatiga mos kelishi kabi yagona muammoni yuzaga keltiradi. Bu shaklda huquqiy begonalashtirish o’zgarishlarsiz kolmaydi, uning o’zgarishlari huquqiy xujjatlar tizimida insonlar manfaatlarini rasmiylashtirishning muayyan anik jarayonlariga ta’sir etadilar. Xatto davlat siyosiy rivojlanish tarixiga doir yetarli tajribaga ega bo’lmagan xollarda xam huquqiy begonalashtirishning bu shakli boshka mamlakatlar odatlari va an’analarini o’zlashtirish ko’rinishida namoyon bo’ladi.
Huquqiy begonalashtirishning keng tarkalgan shakli bu xokimiyatning muayyan institutlari va tashkilotlarida, mavjud huquqiy tizimda shaxsni begonalashtirish xisoblanadi . Xar bir anik xolatda individ uning o’zigacha mukammal ishlab chikilgan va shu bilan uning extiyoj va manfaatlari mustakillini begonalashtiruvchi huquqning tayyor tizimiga duch keladi. Siyosiy-huquqiy institutlar amalda tizimining o’rnatilgan normalari, tamoyillari, koidalarining muayyan axvoli shaxsni huquqiy begonalashtirish darajasi xakida xulosa chikarish uchun asos bo’lib xizmat kiladi. Bu tizimda kichik o’zgarishlar begonalashtirish xolatiga jiddiy ta’sir etishi mumkin. Masalan, sovet huquqiy tizimi davlat (partiya) da muxim raxbarlik lavozimida bo’lish muddati chegaralarini nazarda tutmagan. Farb mamlakatlarining huquqiy tizimlarida anik yozib ko’yilgan bu norma xozir zamon davlati ( eski tuzum parchalanishi natijasida karor topgan davlat) siyosiy rivojlanish xususiyatlariga ta’sir etishi mumkin.
Tarixiy tajriba, xokimiyatning bir tomonlama uzurpasiya kilinishi va xalqdan ajralib kolish jarayonlariga karshi turish institutlariga ega bo’lgan jamiyatda yuz berayotgan o’zgarishlarni tez sezuvchan siyosiy tizimlar huquqiy begonalashtirishning eng keskin shakllarini zudlik bilan yenga oladigan barkaror vosita ekanlini ko’rsatadi.
Farbda siyosiy tizimlar jamiyatning davlat-huquqiy institutlari doimiy takomillashganli bois eng barkaror xisoblanadilar.
Siyosiy va huquqiy kurilishda ishtirok etish jarayonida shaxsni huquqiy begonalashtirish to’g’ridan-to’g’ri va vakillik demokratiyasi rivojlanishi bilan bog’lik. Fukarolarning mitinglar va namoyishlar, ish tashlashlar va norozilik xarakatlarini amalga oshirishga bo’lgan huquq va erkinliklari, bevosita demokratiyaning boshka shakllari huquqiy begonalashtirishga, uning darajasini kamaytirishga, jamiyat huquqiy va siyosiy xayotini rivojlantirish jarayoniga fukarolarning bevosita daxldorlik muxitini yaratish orkali jiddiy ta’sir ko’rsatadi.
Ijtimoiy rivojlanishni tartibga solishda bevosita demokratiya shakllari orkali fukarolar ishtiroki, shuningdek, shiddatli ijtimoiy o’zgarishlar tarixiy davrlarida (inkiloblar, kayta kurishlar va x.) bunday ishtirok etishga bo’lgan urinishlar darajasi eng yukori baxolanadi.
Axolining aksariyati erk-irodasini bevosita namoyon bo’lishi ta’sirida jamiyat katta kadamlar bilan asrlar mobaynida omma tashabbuskorlini bo’b ko’ygan, uni davlat ishida ishtirok etishdan begonalashtirgan normalar, qonunlar, yurish-turish koidalarini rad etib, yanada yukori boskichga karab xarakat kila boshlaydi.
Shaxsni huquqiy begonalashtirishni yenshda vakillik demokratiyasi shakllari xam o’z ijobiy rolini o’ynaydi.
Fukarolarning jamiyat va davlat ishlarida bevosita va bilvosita ishtiroki huquqiy tizimning shakllanishi va amal qilishi jarayonida yuzaga keladigan begonalashtirish xolatini barxam toptirish imkonini beradi.
Huquq ijod etish faoliyati natijalari shaxsni huquqiy begonalashtirish omili bo’lishi mumkin bo’ladigan vaziyat xayotda o’z tabiatiga ko’ra boshkacha xolatlar asosida yuzaga kelishi mumkin. Masalan, huquqiy madaniyat past bo’lgan jamiyatda odamlar garchi davlat tomonidan ko’p qonunlar qabul kilinsada, ular go’yoki mavjud emasdek bo’lib ko’rinadigan vaziyatga tez-tez duch keladilar. Qonunlar mavjudli sharoitida fukarolar o’z kundalik xayotlarida ularga rioya etmaydilar. Bunday xolatda odamlar presedent, boshlik fikri, kuch ishlatish, tanish-bilishlik yoki majburlovni ma’kul ko’radilar. Xozirda xam qonun matbuotda e’lon kilinishi bilan kuchga kirishi odatiy xol bo’lsada, birok fukarolar ulardan uzok vakt davomida foydalana olmaydilar, chunki teshli mansabdor shaxslar ularni qabul kilingan qonun bo’yicha yukori turuvchi organning tushuntirish va sharxlarini kutishga “sodda“ tarzda ishontiradilar.
Shaxsni huquqiy begonalashtirishning turli shakllari o’zaro uzviy bo¦langan, ular o’z birlida siyosiy huquqlar, erkinliklar va majburiyatlar maydonini tashkil etadi. Bu ijtiomiy tarakkiyotning o’tkinchi bo’lmagan va doimiy o’zgaruvchan omilidir. Inson fakat o’z huquqlari va manfaatlari uchun bo’lgan kurashdana jamiyatda begonalashtirish xolatini yenshi va istagan darajada erkinlikni ko’lga kiritishi mumkin.
Huquqiy begonalashtirishning konfliktlili. Xar bir inson voyaga yetganidan so’ng uning o’zidan oldin va uning shaxsiy extiyojlari, odatlarini xech bir darajada e’tiborga olmagan tarzda shakllangan fukaro xulk-atvori normalari va koidalari tizimini uchratadi. Bunday vaziyatda inson mavjud huquqiy tizimga moslashishi yoki uni o’z manfaatlaridan kelib chikib o’zgartirishi kerak. Ikki xolatda xam konfliktlar bo’lishi extimol, birok ikkinchi xolatda esa, mukarrardir.
Totalitar tip jamiyatlarda ijtimoiy konfliktlar kam uchraydigan vokelik xisoblanadi. Bu yerda gap fakat xokimiyatga karshilik ko’rsatishning xar kanday urinishlariga nisbatan zo’rlik va majburlov ishlatish ijtimoiy “tinch-totuvlik“ning kafolati bo’lib xisoblanishida emas. Bunday jamiyatlarda muxitning o’zi ijtimoiy munosabatlarni me’yorda amal qilishining kator muxim sharoitlariga ega bo’lmaydi. Bu yerda ijtimoiy guruxlarning umumiy manfaatlarini shakllantirish va unga aloxida individlarning ko’shilish jarayonini ta’minlay oladigan zarur tashkiliy shakllar yo’k. Mashxur fransuz tadkikotchisi A.Tokvil fikricha, guruxlarning birortasi xam karshilik ko’rsata olmaydigan markazlashgan davlat xokimiyati yetakchi mavkega erishsa ijtimoiy konfliktlar “yo’kolib boradi“.
Totalitar tizimlarda ochik konfliktlarning vujudga kelishini ijtimoiy tashabbus va o’zaro tashkillashuv mexanizmlarining yo’kli xam kiyinlashtiradi. Bunday tizimlar yukoridan sanksiyalanmagan tashabbus bilan chikisha olmaydi. Bunday sharoitlarda siyosiy konfliktlar fakat davlat byurokratik apparatining o’zida elementlar o’rtasida, uning nezida yuzaga kelishi mumkin. Yopik jamiyatda konfliktlilik xam yopik xarakterga ega bo’ladi. Xokimiyat tuzilmalarida yuz bergan konfliktlar xakida xakikatni jamiyat ular tugab bo’lganidan so’ng ma’lum bo’lgan natijalar va ijtimoiy okibatlarga ko’ra bila oladi.
Xozir zamon totalitarizmining asosiy xususiyatlari fakat fashistik rejimlar uchun xos bo’lmagan, shuningdek ular asta-sekinlik bilan turli darajalarda deyarli barcha ijtimoiyistik mamlakatlarda amalda namoyon bo’ldi. Bu ijtimoiy konfliktlilikning umumiy axvoliga xam ta’sir etdi. Birinchi karashda karor topgan ijtimoiyizmning uzok tarixi davomida jamiyatga jiddiy ijtimoiy ziddiyatlar va konfliktlar ma’lum bo’lmagandek ko’rinishi ajablanarli. Xakikatda ular ko’p bo’lmagan. Xozirda ijtimoiyizm mamlakatlarida ro’y bergan yirik ijtimoiy konfliktlar sonini barmok bilan sanash mumkin. Bunday xolatning sababi fakat ijtimoiyistik tuzumning ijtimoiy xususiyatlaridana emas, shu bilan birga ijtimoiy konfliktga aylanishga kodir bo’lgan norozilikning erkin namoyon bo’lishiga sun’iy tarzda to’skinlik kiluvchi totalitarizmning o’ziga xos xususiyatlari bilan xam izoxlanadi. Sobik Ittifokda “ijtimoiy uygnlik“ insonlar onga kudratli tarbot apparati vositasida ta’sir etish orkali erishilgan.
Demokratik jamiyatda fakat totuvlik emas, shuningdek konfliktlilik xam ijtimoiy tarakkiyotning odatiy xolatiga aylanadi.
Demokratik jamiyat o’zining mustaxkam yaxlit birli va konfliktlar yo’kli bilan emas, balki o’z xarakatchanli bilan barkarordir. U nafakat ijtimoiy konfliktlarni barxam toptiradi, balki ularning erkin namoyon bo’lishi uchun sharoit yaratadi. Birok totalitar tizimda konfliktlardan fark kilib, ular qonun doirasida, koida bo’yicha nisbatan tinch kechuvchi konfliktlardir. Ijtimoiy o’z-o’zini tartibga solish rivojlangan mexanizmlarining mavjudli demokratik sharoitda ko’p darajada ijtimoiy to’knashuvlar keskinlashuvning eng so’ng shakllarining bo’lmaslini bellaydi. Ilmiy asoslangan va tekshirilgan uslublar bo’yicha muzokaralar, kelishuvlar, munozaralarning muayyan tartibini nazarda tutgan ijtimoiy texnoloya yordamida ijtimoiy konfliktlar umumdemokratik yo’nalishda keskin salbiy ijtimoiy okibatlarsiz kechadi.
Jamiyatning totalitar va demokratik tiplari sharoitida konfliktlilik tavsifi (eng umumiy jixatda) shaxsni huquqiy begonalashtirishni barxam toptirishning xukmron siyosiy rejim xarakteriga karab turli darajada bo’lishi xakida xulosa qilishga olib keladi. Ijtimoiy munosabatlarni konfliktsiz tartibga solishning ideal huquqiy tizimi mavjud bo’lmaydi. Fakat aloxida fukarolar va ular birlashmalarining xususiy manfaatlarini ifodalash va ko’llab-kuvvatlash erkinli orkali xakikiy umumiy manfaatni shakllantirish mexanizmiga o’tish mumkin.
Shunday kilib, shaxsni huquqiy begonalashtirish muammosini kiskacha tahlil etish asosida kuyida umumlashtiruvchi xulosalarni chikarish mumkin:
1) begonalashtirish falsafiy kategoriya bo’lib, uning mazmuni aloxida fanlar tomonidan o’rganiladigan uning xususiy jixatlariga karganda mislsiz boy, kuchli va ko’p kirralidir ;
2) begonalashtirish fenomeni inson xayotiy faoliyatining ajralmas xususiyati, uning sharoitlari, jarayoni va natijasining individlar ustidan xukmronlik kiluvchi va ularga majburiy bo’lgan muayyan xulk-atvor normasiga, mustakil kuchga aylanish imkoniyatidir ;
3) begonalashtirish fenomeni inson tabiati va jamiyat bilan uzviy boglik, shu bois uning salbiy jixatlarini barxam toptirish fakat yakka individlar va jamiyat xayotini doimiy insonparvarlik yondoshuvi asosida takomillashtirish orkali ro’y berishi mumkin ;
4) begonalashtirishning namoyon bo’lish xususiyatlari va shakllari muayyan tarixiy davr umumiy xususiyatlariga uzviy boglik xolda tarixiy tarakkiyot jarayonida ko’p darajada o’zgaradi. Birok mavjud bo’lgan xar bir davr begonalashtirish fenomenini butunlay yo’k kila olmadi. “Yan jamiyat“ni barpo etish, “yan inson“ni yaratishga bo’lgan urinishlar insonni begonalashtirish yan shakllarining ko’rinishlari bo’ldi, xolos;
5)shaxsni huquqiy begonalashtirishni yo’kotish jarayoniga konfliktlilik xos. Jamiyatning konfliktlilik darajasiga ta’sir etuvchi ko’p sonli omillar ichida unda begonalashtirishning muayyan anik xolati xam o’z o’ringa ega. Birok, jamiyatda konfliktlilik axvoli bilan begona-lashtirishning bogliklikli bir xil emas.
Begonalashtirishning yukori darajasi kichik konfliktlilik bilan yuz berishi mumkin, kam darajada konfliktlilik esa begonalashtirishning salbiy okibatlarini umumiy barxam toptirishga kodir shakllariga ega bo’lishi mumkin.
5.Konflikt funksiyalari.
Konfliktning ijtimoiy roli va funksiyasi. Konfliktning ijtimoiy xayotga ta’siri jamiyat va inson xayotining barcha soxalarida kuzatiladi. Bunday ta’sirni oydinlashtirishga funksiya tushunchasini kiritish orkali erishiladi. Bu tushuncha bir tomondan jamiyat xayotida ijtimoiy konfliktning umumiy axamiyatini , boshka tomondan esa, ijtimoiy konflikt bilan ijtimoiy xayotning boshka jixatlari (komponentlari) o’rtasida bogliklikni ifodalaydi. Birinchi xolatda funksiya deganda konfliktli munosabatlar ijtimoiy okibatlarining muayyan majmui tushuniladi. Ikkinchi xolatda funksiya deganda bu faoliyat yo’nalishi deb tushuniladi. Nazariy tahlilda bu ikki nuktai nazarni e’tiborga olish muxim, shuningdek ikki xolatda xam funksiyaning ichki ziddiyatli bo’lishini yoddan chikarmaslik kerak, chunki unga xos ziddiyatlar xarakteri fakat jamiyatningna emas, shuningdek konfliktning o’zini tabiatiga xam boglik.
Konflikt funksiyalarini ijtimoiy xayotning ikki asosiy soxasiga karab ikkita katta guruxga bo’lish mumkin : moddiy va ma’naviy. Moddiy funksiyalar xar kanday konfliktlar, shu jumladan ijtimoiy konfliktlar xam asosan ijtimoiy xayotning iktisodiy tomonlari bilan boglik bo’lganlari bois namoyon bo’ladilar. Bu bogliklik moddiy manfaatlarda, foyda ko’rishda, shuningdek ijtimoiy yo’kotishlarda, zarar ko’rishlarda ifodalanadi.
Iktisodiy rivojlangan mamlakatlarda aloxida konfliktlarning salbiy okibatlari juda sezilarli bo’ladi. Kimmatbaxo texnikaning ko’llanilishi, texnolok jarayonlarning murakkabli kam axamiyatli ishlab chikarish konfliktini iktisodiy jixatdan juda noxush xodisaga aylantirishi mumkin. Bunday sharoitda konfliktli vaziyatlarni o’z vaktida xal etilmasli korxona uchun katta zararni keltirib chikaradi. Moddiy zarar mikdori konfliktni o’zining ko’lamiga xam boglik. Xozir zamon sharoitida yadro kurolini ko’llash bilan kechadigan xalqaro konflikt sivilizasiya kelajaga xavf soluvchi xalokatni keltirib chikarishi mumkin.
Moddiy funksiyalar fakatna konfliktning xalokatli okibatlarida namoyon bo’lmaydi. Ba’zida ular yaratuvchilik mazmuniga xam ega bo’ladilar. Konflikt jarayonida taraflardan biri konflikt boshlanguniga kadar o’z tasarrufida bo’lmagan moddiy kiymatlarni ko’lga kiritishi mumkin. Boshka tomondan, konflikt moddiy ishlab chikarishni rivojlanishida umumiy yuksalishga olib keluvchi ijtimoiy kuchlarning kayta taksimlanishiga yordam qilishi mumkin. Mulkiy xarakterda ijtimoiy konfliktlar boyliklarni kayta taksimlanishiga, bir tarafning foyda va ikkinchi tarafning zarar ko’rishiga olib keladi.
Konfliktlarning jamiyat ma’naviy xayotiga ta’siri bekiyosdir. Bu yerda konfliktlar ma’naviy soxada tub va tez sodir bo’ladigan o’zgarishlarning ra¦batlantiruvchi vositasi rolini o’ynashi mumkin. Ular xodisalarga odatda bir tomonlama baxo berish jarayonini to’xtatib, ijtimoiy xayotga boshka tomondan , ijtimoiy e’tibordan chetda kolgan xususiyatlarini anglab olib karash imkoniyatini yaratadi. Shaxslar aro konfliktlar uning ishtirokchilari ruxiy xolatiga jiddiy ta’sir eta oladi.
Ogoxlantiruvchi funksiya konfliktni jamiyat muayyan xolatining ko’rsatkichi sifatida xarakterlaydi. Konflikt bu yerda odatda ijtimoiy alokalar va munosabatlarda nimadir izdan chikkanlini, nimadir tub o’zgarishlarga muxtojlini ko’rsatadi. Koidaga ko’ra, konfliktning o’zi uni yuzaga keltirgan sabablarni chukur aks ettirmaydi. Birok uning mavjudli kator masalalarni amaliy ko’rib chikish uchun yetarli xisoblanadi. Agar analoya ko’llanilsa, konfliktning ogoxlantiruvchi funksiyasini tirik organizm rivojlanishida o¦rikning fiziolok roliga kiyoslash mumkin.
Axborot funksiyasi ogoxlantiruvchi funksiyaga yakin xisoblanadi. Konflikt doimo anik sabablarga ko’ra yuzaga keladi, ular bilan obyektiv boglik va unda bu sabablar o’z ifodasini topadilar. Konfliktli vaziyatning avj olishi , kechishi, o’zgarishlari uni yuzaga keltirgan sabablar xakida muayyan axborot yuklamasini ifodalaydi, ularni o’rganish ijtimoiy jarayonlarni bilishning muxim vositasi xisoblanadi.
Ijtimoiy konfliktlarda konflikt subyektlari va ishtirokchilarining extiyojlari , manfaatlari , intilishlari, shuningdek ularning ijtimoiy norozili va konikmaslik sabablari to’lalicha aynan o’z ifodasini topadiki, bu xolat odatda faoliyatda va xulk-atvorda yashirin bo’ladi. Konflikt xolatida taraflar o’zlarining xam, ular manfaatiga karshi turganlarning xam xarakatlarini yanada anik tasavvur kiladilar, ijtimoiy tarakkiyot ziddiyatlari va obyektiv muammolarining mavjudlini yanada chukur anglaydilar.
Differensiasiya funksiyasi konflikt ta’sirida vujudga keluvchi ijtimoiy differensiasiya jarayonini xarakterlaydi, bu xolat ko’pincha avval ijtimoiy tuzilmalarni buzish va o’zgartirish orkali yuz beradi. Bu funksiya konfliktda ijtimoiy xulk-atvorning umumiy xususiyatini ifodalaydi, unga jalb etilgan ijtimoiy kuchlarning kayta joylashuvi va kayta guruxlashuvidan iborat. Konflikt ta’sirida ijtimoiy differensiasiya jarayoni ikki karama-karshi yo’nalishda rivojlanadi. Agar jonli tabiat analoyasidan foydalanilsa, yirik va uzok davom etuvchi konfliktda ijtimoiy differensiasiya jarayoni jonli xujayraning bo’linishini yodlatadi. Dastavval xarakat yagona markazni cho’zishga yo’naltiriladi, avval butunning aloxida elementlarini o’ziga tortuvchi karama-karshi kutblar shakllanadi. Bu yo’nalishda karama-karshi kurashuvchi kuchlar kutblanishi yuz beradi. Shu bilan birga karama-karshi jarayon xam yuz beradi, ya’ni birlashish jarayoni, yandan paydo bo’lgan markazlar atrofida parchalangan kuchlarning jipslashish jarayoni yuz beradi. Masalan, konfliktlashuvchi davlatlar o’z ittifokchilarini safarbar kiladilar, janjallashuvchi odamlar o’z nuktai nazarlari tarafdorlarini to’playdilar. Konfliktning bu ta’siri shu darajada kuchli bo’lishi mumkinki, u ijtimoiy konfliktning differensiyalovchi ta’siridan, ijtimoiy kuchlarning kutblanishi va yan jipslashish jarayonidan chetda kolishni xoxlagan shaxslar yoki ularning birlashmalarini xam o’z ta’sir doirasiga tortishi mumkin.
Dinamik funksiya . Ijtimoiy konflikt dinamik funksiyasining siyosiy axamiyati o’z vaktida tomonidan sinfiy kurash va ijtimoiy inkilobga oid xulosalarida ishonchli kilib ochib berilgan. tushunchalarda xar kanday ijtimoiy konflikt ijtimoiy tarakkiyotni tezlashtiruvchi va ijtimoiy o’zgarishlarga olib keluvchi vosita ekanli umumiy tarzda aks ettirilgan. Tub kayta o’zgarishlarning umuman bo’lmasli ijtimoiy xayotning tinch va bir maromda kechishini ta’minlaydi, kichik o’zgarishlar muammo moxiyatiga ta’sir etmaydi va vakt ichida sekinlik bilan yuz beradi. Birok konflikt yuzaga kelsa xamma narsa xarakatga keladi. Odamlarni yillar davomida koniktirib kelgan xulk-atvor va faoliyatning odatiy normalari xayratlanarli darajada keskinlik va afsuslanishsiz uloktirib tashlanadi. Konflikt zarbalari ta’sirida jamiyat kayta o’zgaradi, avval tinchlik xolati yo’koladi. O’zgarishlar avvalcha kam axamiyatli va sezilarli emasdek tuyuladi, birok insonlar o’rtasida munosabatlarda , karashlarda, xulk-atvorda darz ketishlar kuzatiladi. Ijtimoiy konflikt kanchalik kuchli bo’lsa, uning ijtimoiy jarayonlarni borishiga bo’lgan siyosiy ta’siri shunchalik yakkol bo’ladi, yuzaga kelgan o’zgarishlar va ularni amalga oshirish tezli shunchalik sezilarli bo’ladi.
Konfliktning funksional ziddiyatlili. Konflikt funksiya-larini tavsiflashda shuni kayd etish zarurki, ular jamiyatda karama-karshi yo’naltirilgan tendensiyalarning o’zaro ta’siri orkali namoyon bo’ladilar. Bu esa ularning dialektik, ichki ziddiyatli tabiatga ega ekanlini ko’rsatadi.
Konflikt funksiyalari - ziddiyatlarni aniklash va xal qilish usuli bo’lib xizmat kiladi. Agar karam-karshi kuchlar, ularning manfaatlari ochik kurashga aylanuvchi tanglikni yuzaga keltirsa, tabiiyki unda bu kurash ertami-kech tugaydi. Konflikt va uning xal kilinishi yuzaga kelgan berk xolatdan chikish yo’llaridan biridir.
Konflikt funksiyasiga bunday yondashuvda kuyidacha savol yuzaga keladi: konfliktning yuzaga kelishi yaxshimi yoki yomonmi? Odatda xar kanday konfliktga bir tarzda salbiy baxo berish qabul kilingan. Aslida xam odamlar fakat turmushda janjallar va kelishmovchiliklardan, xizmatda ko’nl-sizliklardanna emas, balki keyin paytlarda millatlararo, xududiy, ijtimoiy-siyosiy va boshka karama-karshiliklar, kurashlardan charchagan. Shu bois ko’pchilik tomonidan konflikt salbiy, noxush xodisa deb baxolanadi va xakikatda xam u taraflardan biri uchun keraksiz vokelikdir. Shu bilan birga konflikt fakatna mukarrar ijtimoiy vokelik emas, balki shu bilan birga yana foydali ekanli to’¦risida nuktai nazar xam mavjud.
Konfliktni noxush, keraksiz vokelik deb tan oluvchi tadkikotchilar uni me’yorda amal kiluvchi ijtimoiy tizimga putur yetkazuvchi xodisa deb xisoblaydilar. Ularning fikricha, konflikt dastlab tizimda mavjud emas va odatda tizimni barkaror va muvozanat xolatiga kaytaruvchi kuchlar yuzaga kelganda (yoki faollashganda) u yuz beradi. Birok bundan konfliktning o’zida tizimni barkaror xolatda tutib turish uchun zarur bo’lgan institutlarni paydo bo’lishiga sababchi omillar yotganli tushuniladi. Bu institutlarga: qonunchilik faoliyati, turli nizolarni xal etish uchun qabul kilingan tartiblar, siyosiy baxslar, munozaralar, tortishuv(debat)lar, bitimlar vositasida sotuvchi va xaridorlarning rakobatlashuvchi manfaatlari xal kilinadigan bozor va shu kabilar kiradi. Bundan shunday xulosa chikadiki, konfliktni umuman salbiy xodisa deb xisoblovchi mutaxassislar xam unda ba’zi ijobiy xususiyatlarning borliga e’tibor beradilar.
Boshka bir ilmiy yondashuv esa, konfliktni normadan chetga chikuvchi va o’tkinchi vokelik deb emas, balki ijtimoiy munosabatlarning doimiy va xatto eng muxim tarkibiy kismi deb karaydi. Bunday yondashuv Aristotel, Gobs, Gegel, Veber karashlariga asoslanadi. Bu karashga ko’ra, jamiyatda xar kanday tankislik fakti o’z-o’zicha konfliktni yuzaga keltirish uchun yetarlidir; xar kanday inson istalgan doirada (guruxda) o’zining tankis resurslarga bo’lgan ulushini, zarur bo’lsa, boshkalar xisobidan ko’paytirishga xarakat kiladi. Xudud va boyliklar (resurs) uchun kurashuvchilarda yana yo’lboshchilikka, xokimiyatga va mavke uchun kurashga moyillik bo’lsa, konflikt bo’lishi mukarrar. Darendorfning fikricha, «Real borlik uchun turli karashlarning kesishuvi, konfliktlar, o’zgarishlarning bo’lishi zarur. Aynan konflikt va o’zgarishlar insonlarga erkinlik beradi; bularsiz erkinlikning mavjud bo’lishi mumkin emas».
Uchinchi gurux olimlar esa, konflikt ziddiyatni u yoki bu tarzda xal kilganli uchun uni foydali deb xisoblaydilar. Birok, konflikt nimaning evaziga xal etiladi? Tizimni buzish yoki unga jiddiy zarar yetkazish yo’li bilan yoki taraflardan birini yo’kotish vositasida xal etilishi mumkin. Yaxshisi, obyektiv mavjud ziddiyatni konflikt darajasiga yetkazmasdan, uni tinch, ma’rifiy vositalar yordamida yo’kotish kerak. Shu sababli konfliktlarning foydalili xakida fakat muayyan konkret xolatlarda va shartli ma’noda gapirish mumkin.
Ziddiyatni xal etish - ijtimoiy konfliktning obyektiv funksiyasidir.