O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim V azirligi

4.Vositachilik.
Konfliktli mediatoring subyektlari. Konfliktlarni tartibga solishning mustakil yo’nalishi bu uchinchi tomonning vositachili xisoblanadi. Farb nazariyasida bu yo’nalish konfliktli mediatoring degan nom olgan. Uning doirasida vositachilik institutini ko’llashdan tortib to vositachini o’zining shaxsiga ko’yiladigan talablar bilan boglik turli nazariy va amaliy masalalargacha ko’riladi.
Keng siyosiy ma’no kasb etuvchi yirik ko’lamda ijtimoiy konfliktlarda xakam rolini davlat yoki uning xokimiyat organi bajarishi mumkin. Konfliktda ishtirok etuvchi tomonlar koida bo’yicha bunday organlarni kator sabablarga ko’ra tasniflaydilar, ya’ni: birinchidan, xukumat muassasalari tasarrufida odamlar xayotida katta axamiyatga ega moddiy ne’matlar bo’ladi va bu ne’matlardan maqsadli foydalanish konfliktni borishiga, uni jiddiy cheklashgacha yoki to’la to’xtashigacha olib kelishi mumkin; ikkinchidan, davlat tashkilotlari kuch ishlatishning qonuniy imkoniyatlariga: iktisodiy sanksiyalar, siyosiy ta’kib, ma’muriy ta’sir yoki xatto, kuch ko’llash imkoniyatiga ega ; uchinchidan, xukumat ijtimoiy axborotning salmokli ulushini o’z ko’lida jamlaydi. Obyektiv jixatdan u ijtimoiy konfliktning sababi bo’lgan ishlarning xakikiy xolati xakida eng ko’p xabardor bo’ladi va bu axborotni samarali ishlatishi mumkin, konflikt taraflarini ularni kiziktiruvchi muammolarni tinch yo’l bilan xal etishga undaydi, ayni vaktda ommaviy axborot vositalari xam asosan davlat tasarrufida xisoblanadi; to’rtinchidan, xukumatning xakamlik imkoniyatlari qonuniy xokimiyat nufuziga, fukarolarning qonunga itoat etish va bo’ysunish an’nalariga tayanadi ; beshinchidan, xukumat xamma joyda zarur institut deb tan olinadi, unga bo’ysunish odatda xodisa deb karaladi va noo’rin xissiyotlarga o’rin koldirmaydi.
Konfliktda vositachilik funksiyalarini fakat xukumat muassasalari emas, shuningdek, xar kanday tashkilotlar, muassasalar yoki aloxida shaxslar bajarishlari mumkin. Tajriba shuni ko’rsatadiki, to’¦ri tanlangan vositachi konfliktni kiska muddatda tartibga solishi mumkin, vaxolanki uning aralashuvisiz taraflarni bitimga keltirish umuman amalga oshmasli mumkin .
Shuni ta’kidlash kerakki, Farbda murakkab ijtimoiy konfliktlarda vositachi rolini juda ko’p xollarda ayrim shaxslar, masalan, Nobel mukofoti sovrindorlari muvaffakiyatli bajaradilar. Bu amaliyot vositachi shaxsiga ko’yiladigan yukori talablarni namoyon kiladi. U xalqaro obro’ga, sof axlokka, siyosiy betaraflikka, kasbiy vakolatga, yukori tafakkurga ega bo’lishi kerak. Bizga ma’lumki, barcha Nobel mukofoti sovrindorlari bu talablarga javob beravermaydi, birok, umuman olganda dunyoda ularning obro’si juda yukori, shu sababli konfliktni to’xtatish ilinjida ularning vositachilik xizmatlaridan foydalaniladi.
Vositachi jarayonning norasmiy ishtirokchisi sifatida maydonga chikadi, uning tavsiyalari va karorlari konflikt ishtirokchilari uchun majburiy emas, birok, bu xolatda xam uning vositachilik xarakatlari kelishuvga erishishda yordam berishi mumkin. Uchinchi tarafning makomi rasmiy xarakterga ega bo’lishi mumkin (masalan, arbitraj ishtiroki).
Konfliktda vositachi xarakatlarining natijasi ko’p darajada vositachining tutgan o’rni va yo’liga, uning xususiy manfaatlariga, shuningdek, konfliktni avj olishiga va o’ta salbiy okibatlarga yo’l ko’ymaslik uchun uning kanday vositalarni tanlashiga boglik. Bunday vositalarni tanlashda u yetarli erkin bo’lmasli mumkin. Uning ixtiyorida boshlangan konfliktga karshi turishning juda cheklangan imkoniyatlari bo’lishi mumkin. Birok, xar kanday vaziyatda amaliy jixatdan e’tiborga olinishi kerak bo’lgan kamida ikkita xolat mavjud. Bu, birinchidan, konfliktning bevosita ishtirokchilari tomonidan, shuningdek, vaktinchalik neytralitetga rioya etuvchilar tomonidan vositachining xarakatlari bilan boglik yuzaga keluvchi munosabat, ikkinchidan, odamlarning tinch vaziyatda, shuningdek, konflikt vaktida xarakatlarini tartibga soluvchi va muayyan ijtimoiy muxitda xukmronlik kiluvchi axlok normalari va odatlarning mavjudli. Xakikiy imkoniyatlar, muayyan vaziyat va ijtimoiy fikr bilan xisoblashish maqsadga muvofik. O’z ta’siriga ko’ra, o’ta zaif yoki o’ta kuchli vositalardan saklanish kerak. Me’yorda ta’sirga asoslangan vositalardan ko’prok foydalanish eng natijali xisoblanadi.
AKShda konfliktlarni xal etishda vositachilik faoliyati davlat xokimiyatining muxim funksiyalaridan biriga aylandi. O’tgan asrning I yar-midan boshlab ijtimoiy konfliktlar regulyatorlari vazifasini Mexnat munosabatlari bo’yicha Milliy boshkaruv hamda Vositachilik va kelishtiruv Federal xizmati kabi davlat boshkarmalari amalga oshira boshladilar.
Vositachilik va kelishtiruv Federal xizmatining funksiyalariga, birinchidan, taraflarni muzokaralarga jalb etish, ilojsiz vaziyatlarda taraflar o’rtasida mulokot o’rnatish; ikkinchidan, mediator xolis shaxs sifatida muzokaralarning normal borishini ta’minlash uchun xissiy keskinlikni yo’kotishi yoki kamaytirishi kerak; uchinchidan, mediator aloxida o’tkazilgan uchrashuvlarda konfliktlashuvchi taraflarni yan takliflar va mukobil karorlarni e’tibor bilan baxolashga undaydi, bunda xar bir taraf boshka tarafning vakili bo’lgan vositachining o’zi bilan muzokara olib boradi (mediator muzokaralarda xar bir ishtirokchining talablarini ko’rsatishga xarakat kiladi); to’rtinchidan, mediator konflikt atrofida shakllangan ijtimoiy fikrni koniktiruvchi karorni topishga xarakat kiladi; beshinchidan, agar mexnat nizosi xal etilmaydigan bo’lsa, mediator uning fikricha zarur bo’lgan mukobil ish tashlash yoki lokautni taklif etishi mumkin, masalan, avval shartnoma muddatini uzaytirish, konflikt sabablarini o’rganish uchun kelishtiruvchi komissiyani tuzish, xech bo’lmasa, arbitrajga murojaat qilishni taklif etishi mumkin.
5.Konsensus.
Konsensus tushunchasi. Konflikt va konsensus xar kanday huquq tizimining ikki muxim jixati xisoblanadi. Moxiyatiga ko’ra, ijtimoiy siyosat konfliktlar bo’lgan joyda boshlanadi.
Huquqshunoslikning muxim vazifalaridan biri konfliktlarni xal etish vositalari sifatida institutlar va tartiblarni, shuningdek, siyosiy va huquqiy tizimni islox qilish usullarini o’rganishdir.
Nazariy fikr va amaliyotning bu masalalarni ko’rib chikishga, konsensus nuktai nazaridan ijtimoiy axamiyatli karorlarni qabul qilish mexanizmini topishga, ya’ni konfliktlarni xal etishga manfaatdor bo’lgan barcha tomonlar erishgan barkaror kelishuvga asoslangan bunday yondoshuvni axtarishga tayyor emasli ko’rinadi.
Eng avvalo shuni ta’kidlash kerakki, konsensus prinsipi qonunning xozir zamon nazariyasi va huquqni tushunish bilan boglik barcha muammolarni zamonaviy izoxlashga bo’lgan yan yondoshuvlarni ochib beradi. Fanshunoslik atamasidan foydalanib shuni aytish kerakki, qonun, qonun chikaruvchi faoliyatning ijtimoiy omillari, qonunni amal qilish mexanizmi va uning samaradorli shartlari kabi asosiy ijtimoiy institutlarini paradigmatik tushunishning almashuvi yuz bermokda.
Ijtimoiy-huquqiy borlikda tub o’zgarishlarni aks ettiruvchi yan ijtimoiy tafakkurning asoslari shakllanmokda.
Konsensus - kolleal tartibda karor qabul qilish prinsipi, veto huquqining aksi bo’lgan prinsipdir. Veto - bu qonunchilik yoki boshka aktni muxokama qilish ishtirokchilaridan birining karor qabul qilishini takiklash huquqidir. Konsensus, aksincha, turli nuktai nazarlarni kelishtirish, kompromiss, xamkorlik asosida ijobiy karorlar qabul qilishni talab etadi. Bunday yondoshuvga ko’ra huquq va qonunga jamiyatda ijtimoiy konsensusga erishish nuktai nazaridan karash mumkin. Aynan manfaatlarni kelishtirish (muvofiklashtirish) huquq tizimining iyerarxiyasida qonun ustuvorli va davlatning huquq tadbik etish faoliyati uchun kulay shart-sharoitlarning asosiy nezi xisoblanadi.
Ijtimoiy konsensus. Siyosiy va ijtimoiy ma’noda konsensus turlicha izoxlanadi. Konsensus siyosiy ma’noda – bu ko’pchilik fikri, nizoli masalalar bo’yicha umumiy kelishuv shakli; umumiy fikr bo’lsa, ijtimoiy ma’noda - ikki muxim prinsip: karorni qabul qilishda ishtirok etganlarning ko’pchili tomonidan uning ko’llab- kuvvatlanishi va ishtirokchilarning bittasi tomonidan xam karorning qabul kilinishiga bildirilgan e’tirozning yo’kliga asoslangan karorni ishlab chikish va qabul qilish usulidir.
Demak, konsensus - bu yakka tartibda kelishuv emas, negaki karorni qabul qilish jarayoni barcha katnashuvchilarning pozisiyalari to’la muvofik kelishini emas, balki fakat to’¦ridan-to’¦ri e’tirozlarning yo’klini talab kiladi va betaraf yo’lni tutishga yo’l ko’yadi (ovoz berishda betaraf bo’lganlar).
Konsensusni bunday tushunish fakat davlatlararo munosabat-ardana emas, shu bilan birga ichki jarayonlarni tahlil etishda xam ko’llaniladi. Bu xolda konsensusni ikki xil ma’noda farklash qabul kilingan, tor ma’noda - muayyan konfliktlar va nizolarni siyosiy xal qilish usuli sifatida va keng ma’noda konsensus - umumsiyosiy ma’noda, boshkacha kilib aytganda fukarolik totuvli deb xam nomlanadi.
Demokratik jamiyat - bu teng imkoniyatlar jamiyatidir. Ijtimoiy fikr jamiyat barcha a’zolarining fikrlaridan shakllanadi. Xar kanday masalani xal qilishda barcha mavjud nuktai nazarlar aniklanishi, muxokama kilinishi, ko’rib chiqilishi va xisobga olinishi lozim.
«Tarafdor» va «karshi» ovozlarni mexanik xisoblash prinsipiga asoslangan ovozga ko’yish tizimi jamiyatning bo’linishiga olib keladi. Uning asosiy kamchili ozchilik fikrini faktik e’tiborga olmaslik xisoblanadi. Ko’pchilik tazyiki (diktati) demokratiyaning asosiy jixatlaridan biri bo’lgan adolatlilikni buzadi. Chunki, demokratiya-ning vazifasi fukarolarning erk-xoxishlarini jamiyatning yagona erki sifatida kayta shakllantirishdir. Ko’pchilikning cheklanmagan xokimiyati xavfli okibatlarini keltirib chikarishi mumkin. O’z manfaatlarini amalga oshirish sharti sifatida o’zgalarning manfaatini tan olish konsensusning asosiy koidasidir.
Xozir zamon jamiyatida konsensus odatda shaxs erkinlini, uning kadriyatlari va manfaatlarini tan olinishiga asoslanadi.

6 MAVZU: KONFLIKTLARNI OLDINI OLISHNING IJTIMOIY USULLARI

REJA: