O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim V azirligi

2.Konstitusiyaviy tartiblar.
Umumiy koidalar. Ijtimoiy konfliktlarni xal etish kuyida shakllarda: parlament va boshka konstitusiyaviy tartiblar yo’li bilan, jinoiy, fukarolik va boshka ishlarni sudda va arbitrajda ko’rib chikish vositasida, huquqni ko’llovchi vakolatli davlat organlari : ma’muriy komissiyalar, solik inspeksiyasi, milisiya, DAN va boshka muassasalarda karorlar chikarish orkali amalga oshiriladi. Bu muassasalar va ular amalga oshiradigan ish ko’rish tartiblari o’rtasida fark bo’lishiga karamay, konfliktlarni ijtimoiy yo’l bilan xal qilishning 4 ta umumiy xususiyati bor :
1)konflikt davlat tomonidan vakolat berilgan organ tomonidan ko’rib chikiladi va xal etiladi;
2)konfliktni xal etuvchi organ huquq normasini ijro etadi va uning asosida xarakat kiladi;
3)konfliktlashuvchi tomonlar nizoni ko’rib chiqilish davrida qonunchilik bilan nazarda tutilgan huquq va burchlarga ega bo’ladilar ;
4)konflikt bo’yicha qabul kilingan karor tomonlar hamda boshka tashkilotlar va fukarolar uchun majburiy xisoblanadi.
Konfliktni xal qilishning ijtimoiy vositalarini uch asosiy guruxga bo’lish mumkin:
a) siyosiy soxada yuzaga keluvchi konfliktlarga nisbatan ko’llaniladigan konstitusiyaviy tartiblar;
b) sud va arbitraj tomonidan ishlarni ko’rib chiqilishi;
v) huquqni ko’llovchi organlar ko’llaydigan ma’muriy tartiblar.
Konfliktlar va xokimiyatlar bo’linishi. Qonun chikaruvchi, ijro etuvchi va sud xokimiyati o’z kompetensiyasiga, organlarining mustakil tizimiga ega va ularteshli qonunchilik asosida faoliyat ko’rsatadilar.
Birok, amalda xokimiyat uch tarmoning funksiyalari ba’zida aralashib ketadi yoki o’zaro ziddiyatga kirishadi; kompetensiya xakida nizo va jiddiy konfliktlar yuzaga kelishi mumkin, ko’pincha ijro xokimiyatining sud xokimiyatiga, ba’zida uning qonun chikarish soxasiga aralashuv xollari uchrab turadi.
Xokimiyatlar bo’linishi soxasida konfliktlar kanday ko’rib chikiladi va xal etiladi? Bu jarayonning kuyida beshta xususiyati bor:
1.Xokimiyat tarmoklari o’rtasida konfliktlar doimo qonuniy, konstitusiyaviy vositalar yordamida xal etilishi kerak. Aynan Konstitusiya xokimiyat tarmoklari xar birining kompetensiyasini yetarli va to’la darajada ifodalaydi va shu bilan birga ular funksiyalarining taksimlanishi uchun asos xisoblanadi. Konstitusiyaning buzilishi xokimiyatlar o’rtasida konfliktni yuzaga keltiradi .
2.Garchi xokimiyat tarmoklari o’rtasida konflikt konstitusiyaga zid bo’lgan yo’l bilan xal kilinsa xam, uning tugashi ijtimoiy shaklda kechadi. Yan Konstitusiya qabul kilinadi, yan parlament saylovlari tayinlanadi, Prezident yoki xukumat almashinadi - bularning xammasi ijtimoiy kuchga ega rasmiy xujjatlarda mustaxkamlanadi .
3.Xokimiyatning uch tarmo ustidan xalqning o’zidan boshka oliy xakam yo’k. Shu sababli xokimiyatlar bo’linishi soxasida konflikt shu xokimiyatlarning o’zlari tomonidan ko’rib chiqilishi va xal etilishi yoki xalq tomonidan referendum yo’li bilan yoki inkilobiy vaziyatlar uchun xarakterli bo’lgan bevosita irodani ifodalash vositasi bilan xal kilinishi mumkin.
4.Xokimiyatlar o’rtasida uzok davom etuvchi konflikt jamiyatda siyosiy va ijtimoiy inkirozni keltirib chikaradi hamda ijtimoiy xayotning turli tomonlariga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Shu sababli bunday konfliktni xal etish mavjud vaziyatga turli siyosiy kuchlarning jalb etilishini takozo etadi .
5.Xokimiyat tarmoklari o’rtasida konfliktlarni o’z vaktida oldini olish xam muxim axamiyatga ega. Xokimiyatlarning konfliktsiz faoliyati, shubxasiz, ular o’rtasida nizolar va kelishmovchiliklarning mavjud bo’lishidan afzalrok. Birok, buning uchun asosiy shart - xokimiyat organlarining xar biri tomonidan Konstitusiya va qonunlarda ko’zda tutilgan o’z kompetensiyasiga kat’iy rioya etishdir. Xokimiyatlar o’rtasida vujudga kelayotgan konfliktli vaziyatga o’z vaktida e’tiborni karatish va ularning rivojini bartaraf etish lozim.
Davlat darajasida Prezident Konstitusiyaga rioya etilishining kafili sifatida namoyon bo’lsa, kuyi darajalarda bunday tiyib turish rol maxalliy xokimiyat organlari, vakillik organlari, sud organlari va boshka muassasalar faoliyati orkali ta’minlanadi.
Xokimiyatlar o’rtasida konfliktlarni oldini olish va xal etish texnikasi o’z ichiga teshli organlar va boshkarmalar raxbarlari va vakillari (Prezident va parlament, vazirlar va deputatlar ) o’rtasida muntazam muzokaralar olib borish, xujjatlar almashish, kelishtiruvchi komissiyalar ishini tashkil etish va boshkalarni oladi.
Parlament faoliyatida konfliktlar. Parlament - turli ijti-moiy manfaatlarni xisobga olish va tahlil etish hamda xamma uchun majburiy bo’lgan karorlarni qonunlar shaklida qabul qilish asosida xalqning umumiy erkini amalga oshiruvchi va shakllantiruvchi oliy xokimiyat vakillik organidir. Tabiiyki, bunda siyosiy partiyalar, fraksiyalar, guruxlar, aloxida deputatlar o’rtasida kelishmovchiliklar va konfliktlar vujudga keladi. Bunday konfliktlarni parlamentning o’zida xal etilishi muayyan tartiblarni ishlab chiqilishini va ulardan foydalanishni talab etadi.
Parlamentda konfliktlarni xal etish kuyida uch asosiy usul bilan amalga oshirilishi mumkin.
1-usul -deputatlarning bir yoki bir necha guruxlari erkining boshka ishtirokchilarga «o’tkazilishi». Bu asosan ko’pchilik ma’kullagan karorni qabul qilish uchun berilgan ovozlar natijasida yuz beradi.
2-usul - bu kompromiss bo’lib, unga erishish uchun turli tartiblardan foydalaniladi.
3-usul - konsensus bo’lib, u ko’pincha kompromissning bir turi xisoblanadi.
Konstitusiya, Reglament va boshka me’yoriy xujjatlarda mustaxkamlangan parlamentni shakllantirish va uning faoliyatiga oid koidalar nizoli masalalarni muxokama etish va konfliktlarni demokratik, ma’rifiy yo’l bilan xal qilish uchun katta imkoniyatlar yaratadi. Kuyida parlamentning bu borada faoliyatining asosiy shakl-larini, ularda ro’y beradigan konfliktlar, shuningdek, parlament konfliktlarini xal etish usullari ustida to’xtalamiz :
a) qonun chikarish faoliyatida konfliktlar. Odatda kuyi palata tomonidan qabul kilingan qonun loyixasi yukori palata tomonidan rad etilgandan so’ng konfliktli vaziyat kuyidacha xal etiladi: palatalar kelishmovchiliklarni xal etish uchun kelishtirish komissiyasini tuzishlari mumkin va komissiya muvaffakiyatli ishlagan takdirda qonun loyixasi kuyi palata tomonidan takroran ko’rib chikiladi. Bunday shakl samarali bo’lib, dunyoning ko’p mamlakatlarida ko’llaniladi. Masalan, 1949-1990 yillar davomida GFR parlamentida 520 ta qonun loyixasini ko’rib chikishda kelishtiruv komissiyalari tuzilgan va fakat 53 xolatda kelishuvga erishilmagan1.
Agar komissiya tuzilmasa yoki kelishilgan karorga erishilmasa, kuyi palata qonun loyixasini kayta ovozga ko’yishi, agar kuyi palata deputatlarining umumiy sonidan 2/3 kismi unga ovoz bersa, qonun qabul kilingan bo’ladi. Shu tarika konflikt «kuch ishlatish» usuli bilan bartaraf etilishi mumkin.
b) parlament debatlari. Palatalarda qonun loyixalari bo’yicha muzokaralar vaktida ba’zida deputatlar o’rtasida konfliktlar vujudga kelishi mumkin. Bunday xol fakat palatalarning plenar majlislarida emas, shuningdek, ko’mitalar, komissiyalar, deputatlar fraksiyasi va guruxlari majlislarida xam yuz berishi mumkin. Barcha xollarda konfliktlarni ko’rib chikish va xal qilish uchun asos bo’lib reglamentlar va palatalarning boshka me’yoriy xujjatlari bo’lishi mumkin, ular turli masalalarni ko’rib chikish, munozaralarni o’tkazish va tinglash tartibini bellaydi. Ba’zi normalar konflikt vaktida taraflar xulk-atvoriga to’¦ridan-to’¦ri alokador bo’lgan deputatlik etikasi koidalarini ko’zda tutadi (masalan, xakoratli so’zlarni ishlatish, soxta axborotlardan foydalanish va noqonuniy xarakatlarni man etish). Huquqbuzarlarga nisbatan muayyan sanksiyalar xam bellanishi mumkin: kun davomida so’zga chikish huquqidan maxrum etish, ogoxlantirish, majlis zalidan chikarib yuborish.
v) ovozga ko’yishda konfliktlar. Bu borada konfliktlar ko’pincha deputatlar xissiyotining kuchayishi , shuningdek, ovozga ko’yishda xatolar va noanikliklar okibatida vujudga keladi. Aslida majlisda katnashmayotgan deputatlar uchun noqonuniy ovoz berish, ovozga ko’yilgan loyixa matniga o’zboshimchalik bilan o’zgartirish kiritish, deputatlarni o’zgartirishlarning tavsiya etilgan matni bilan tanishtirmaslik xollari uchraydi.
Xozirda qonun loyixasini uch marta o’kish yo’li bilan qabul qilish, ya’ni loyixani uch marta muxokama etish va xar bir o’kishda teshli tuzatishlarni kiritish katta axamiyatga ega. Bunday tartib qonun loyixasini muxokama qilish bilan boglik yuzaga keluvchi konfliktli vaziyatlarni tugatilishiga imkon beradi.
Konstitusiyaviy odil sudlov. Konstitusiyaviy sud sud xokimiyati organi sifatida o’ziga taallukli konfliktlarni xal etishda o’ziga xos sud vositalaridan foydalanadi. Konstitusiyaviy sud xal etadigan konfliktlar muayyan xususiyatlarga ega va boshka sudlar ko’radigan konfliktlardan fark kiladi, bunda koida bo’yicha Konstitusiyaning buzilishi bilan boglik siyosiy institutlar konflikti nazarda tutiladi.
Konstitusiyaviy sudning ish yuritishi parlament tartiblari bilan birgalikda xokimiyat tarmoklari o’rtasida kelishmovchiliklarni xal etish hamda qonun chikarish faoliyati bilan ijro etish faoliyatini amalga oshirish jarayonida yuzaga keladigan konfliktlarni bartaraf etish shakllaridan biridir. Boshkacha kilib aytganda, Konstitusiyaviy sud boshka davlat organlari tomonidan Konstitusiyaga rioya etilishini o’ziga xos shaklda nazorat kiladi. Muayyan ma’noda uni demokratik huquqiy davlat tamoyillarini mustaxkamlovchi va xokimiyatning uch tarmo o’rtasida muvozanatni saklovchi «karama-karshi turish va tiyib turish» mexanizmlari katoriga kiritish mumkin.
Umuman Konstitusiyaviy sud kuyida :
- qonun chikaruvchi va ijro organlari o’rtasida ;
- federal davlat organlari va uning subyektlari o’rtasida (federativ davlatda) ;
- davlat organlari va fukarolar o’rtasida konfliktlarni xal qilishi mumkin.
Konstitusiyaviy sudning mavjudli siyosiy konfliktlarni vujudga kelishida muxim ogoxlantiruvchi, tiyib turuvchi rolni o’ynaydi. Agar konflikt yuz bergan bo’lsa, Konstitusiyaviy sud uni Konstitusiyaviy sud xakida qonunchilikning anik ijtimoiy normalariga tayangan xolda xal etadi.
O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyaviy sudi qonunlarning va O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qabul kilgan boshka xujjatlarning, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlarining, xukumat karorlarining, davlat xokimiyati maxalliy organlari karorlarining, O’zbekiston Respublikasi davlatlararo shartnomalarining va boshka majburiyatlarining O’zbekiston Respublikasi Konstitu-siyasiga moslini aniklaydi, Korakalposton Respublikasining Konstitusiyasi O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasiga, Korakalposton Respublikasining qonunlari O’zbekiston Respublikasining qonunlariga muvofikli to’¦risida xulosa beradi, O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi va qonunlarining normalariga sharx beradi, O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi va qonunlari bilan berilgan vakolat doirasida boshka ishlarni xam ko’rib chikadi (O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 109-moddasi). O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyaviy sudi qonun chikaruvchi va ijro etuvchi xokimiyatlarning xujjatlari Konstitusiyaga kanchalik mosliga doir ishlarni ko’radi (O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 108-moddasi 1-kismi).
Konstitusiyaviy sudning faoliyat yuritish tartibi uning Reglamenti bilan bellanadi. Shunisi muximki, Konstitusiyaviy sud tomonidan qabul kilingan karorlar kaytadan ko’rib chikilmaydi va barcha uchun majburiy xisoblanadi.
Huquqiy aktlarni muvofiklashtirish. Normativ-huquqiy aktlar - qonunlar, Prezident farmonlari, xukumat karorlari va boshkalar xar doim xam bir-biriga mos kelavermaydi va barcha masalalarni bir xil xal kilinmaydi. Bu turli sabablar bo’yicha yuz berishi mumkin : qonun xujjatlari loyixalari mualliflari karashlarining turlichali, loyixalarni tuzishda xatolar, mazkur huquq normasi bilan tartibga solinadigan vaziyatning o’zgarishi va x. Xujjatlarning nomuvofikli, o’z navbatida huquqni ko’llash jarayonida konfliktlarni yuzaga keltiradi, bunda xar kaysi taraf rasman huquqiy xarakat kilgan bo’ladi. Bunday turda konfliktlarni xal etish bu xujjatlarning o’zlarini muvofiklashtirishni, ularni yagona mazmun kasb ettirishini zaruriy shart kilib ko’yadi.
Huquqiy aktlarni muvofiklashtirish turli shakllarda amalga oshirilishi mumkin, bulardan asosiysi bo’lib bir-biriga zid bo’lgan ikkala xujjatni bekor qilish, xujjatni xakikiy emas deb topish, unga tuzatish yoki ko’shimcha kiritish, yan xujjatni qabul qilishdir. Bunday xarakatlar fakat shunday aktlarni qabul kilgan teshli qonun chikaruvchi, ijro yoki sud organlari yoki ulardan yukori turgan instansiyalar tomonidan amalga oshirilishi mumkin.Shu sababli huquqiy normalarda ziddiyatlar asosida konfliktlarni xal etishdan oldin bu normalar uchun mas’ul bo’lgan shaxslar va organlar nuktai nazarlarini muvofiklashtirish masalasini xal etish kerak.
O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 93-moddasiga ko’ra O’zbekiston Respublikasi Prezidenti respublika boshkaruv organlarining, shuningdek xokimlarning qabul kilgan xujjatlarinni to’xtatadi va bekor kiladi.
Bunday ijtimoiy mexanizmlar yuzaga kelgan konfliktlarni qonuniy yo’l bilan xal kilinishiga imkon beradi.
3.Ishlarning sud tomonidan ko’rilishi.
Umumiy koidalar. Sud ish yuritishi insoniyatning ko’p asrlik amaliyotida ishlab chikilgan konfliktlar va nizolarni xal etishning aloxida shaklidir. Bu shakl yukorida ko’rib chikilgan konstitusiyaviy tartibga nisbatan kator afzalliklarga ega. Bular kuyidalardir:
a) konfliktlarning boshka xokimiyatlarga tobe bo’lmagan organ tomonidan ko’rilishi, bu organ o’zining tayinlanishi va mavkeiga ko’ra ishning yakuniy natijasidan manfaatdor bo’lmasli kerak;
b) ishning xakikiy xolatlarini aniklash, tekshirish va karor qabul qilishning anik ishlab chikilgan tartibi;
v) sud faoliyatining normativ nezga egali va sud ishni qonun va o’zining ichki ishonchi asosida ko’rib xal qilishi;
g) konflikt tomonlari, shuningdek, boshka ijtimoiy va jismoniy shaxslar uchun qabul kilingan sud xujjatlari ijrosining majburiyli.
O’zbekiston Respublikasida sud ish yuritishining to’rtta shakli mavjud (Konstitusiyaviy sud ish yuritishidan tashkari) : fukarolik, jinoiy, ma’muriy, xo’jalik sud ish yuritishi. Ular sud muxokamasining predmeti, ishni ko’rish tartibi va qabul kilinadigan xujjatlarning xarakteri bilan farklanadi.
Fukarolik sud ish yuritishi - mulkiy nizolar, mexnat konfliktlari, yer munosabatlari, oilaviy va meros ishlarini ko’rish bo’yicha amalga oshiriladi.
Fukarolik prosessi konfliktlarni tinch yo’l bilan xal etish uchun yetarli darajada kulay imkoniyatlarni yaratadi. Taraflar teng prosessual huquqlardan foydalanadilar: ular ish bo’yicha dalillarni to’playdilar va takdim etadilar, iltimoslar kiritadilar va sud tarkibini rad etish to’¦risida arz kiladilar, boshka tarafning vajlariga e’tiroz bildiradilar, sud xujjatlari ustidan shikoyat kiladilar. Sud taraflar tomonidan takdim etilgan va sud tomonidan ko’rib chikilgan barcha ish materiallari asosida qonuniy va asoslantirilgan karor chikaradi va shu tarika konflikt qonunga muvofik xal etiladi. Fukarolik prosessual kodeksining muxim normasi bo’lib, ishni axdlashuv bitimi bilan tugallash imkoni xisoblanadi, bu bitim fakat taraflarning xususiy bitimi emas, balki shuningdek sud xokimiyati xujjati xisoblanadi : u sud tomonidan tekshiriladi va tasdiklanadi, u qonunga muvofik kelishi va boshkalarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini buzmasli kerak. Birinchi instansiya sudida ishni ko’rish dastavval taraflarda nizoni axdlashuv bitimini tuzish bilan tugatish istaklari bor-yo’klini aniklashdan boshlanadi.
Xo’jalik prosessi jarayoni. Fukarolik sud ish yuritishi koidaga ko’ra jismoniy shaxslar (fukarolar) nizolarini ko’rish bilan boglik. Xo’jalik jarayonida asosan ijtimoiy shaxslar (tashkilotlar, korxonalar, firmalar, xissadorlik jamiyatlari, shirkatlar va b.) taraf sifatida ishtirok etadilar. Xo’jalik sudlari asosan tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish jarayonida yuzaga keladigan konfliktlarni xal etadi.
Konfliktlashuvchi tomonlar xo’jalik sudlariga murojaat qilishlarining boisi shundaki, ular nizoli vaziyatni o’z kuchlari va imkoniyatlari bilan xal eta olmaydilar. Nizoli vaziyat ikki turda bo’lishi mumkin: a) tadbirkorlar o’rtasida iktisodiy nizolar ; b) tadbirkorlar bilan davlat xokimiyati va boshkaruvi organlari o’rtasida nizolar.
Iktisodiy konfliktlarning xo’jalik sudi tartibida ko’rilishi yagona imkoniyat emas; tomonlar o’zlari orasida to’¦ridan-to’¦ri muzokara olib borishlari, kompromiss bitimlar tuzishlari , maslaxatchilarga, vositachilarga, xakamlik sudlariga murojaat qilishlari mumkin va x. Shunday kilib, tadbirkor konfliktni xal etishning davlat va nodavlat tartibini tanlashi mumkin. Keyin yillarda bu maqsadga erishishning noqonuniy metodlaridan foydalanish xollari( kriminal elementlar ishtiroki bilan masalani «xal etish») uchraydi. Birok, iktisodiy konfliktni xal etish nodavlat shaklining kulay jixatlari mavjud bo’lishiga karamay ( soddali, norasmiyli, tezli, anonimli), xo’jalik sudi jarayoni nizoni qonuniy xal qilishning eng ishonchli usuli xisoblanadi. Fakat u xo’jalik sudi qabul kilgan karorlar ijrosining davlatning kuchi bilan ko’llab-kuvvatlanishini ta’minlaydi.
Xo’jalik sudi tomonidan ishni ko’rish tartibi fukarolik jarayoniga yakin turadi. Shu bilan birga ular o’rtasida kuyida farklar bo’lishi mumkin : a) xo’jalik sudi ish yuritishida konfliktni sudgacha xal qilish tartibi ko’llaniladi ; b) nizolashuvchi tomonlar o’z xoxishlariga ko’ra nizoni (davlat organlari bilan bo’ladigan nizolardan tashkari) xo’jalik sudi ish yuritishidan olib, xakamlik sudlariga berishlari mumkin; v) xo’jalik sudi ish ko’rishda tomonlarga kompromiss karorga kelishlarida yordam ko’rsatishi kerak.
Jinoiy sud ish yuritishi. Jinoiy ishlar bo’yicha sud ish yuritishni bir yoki bir necha shaxslar tomonidan sodir etilgan jinoyatni anglatuvchi kriminal konflikt bellab beradi. Bir xil xollarda bu konflikt jinoyatchi va jabrlanuvchi shaxs o’rtasida (masalan, o’rlikda), boshka xollarda jinoyatchi va davlat o’rtasida (pora olish yoki pora berishda) yuzaga keladi. Birok, barcha xollarda - konflikt qonun bilan, demak, huquqni ko’riklovchi organlar bilan bo’ladi. Sudda bu konflikt koida bo’yicha prosess ishtirokchilarining konfliktiga aylanadi: bir tomondan ayblanuvchi va uning ximoyachisi, boshka tomondan, jabrlanuvchi va ayblovchi ( prokuror). Ba’zi xollarda prosessual konflikt ochik shaklga ega bo’lmaydi – bu aybini bo’yniga olib, chin dildan tavba qilishdir. Shunga karamay bu xolda xam kriminal konflikt - jinoyat mavjud deb xisoblash lozim.
Jinoyat-prosesssual kodeks sud va dastlabki tergov organlarini «Jinoyat sodir etgan xar bir shaxs adolatli jazolanishi va xech bir aybsiz shaxs jinoiy javobgarlikka tortilishi va sudlanishi mumkin emas» lini nazarda tutuvchi normaga kat’iy rioya etishlarini nazarda tutadi.
Mulkiy va boshka nizoni xal kilinishini ta’minlovchi fukarolik sud ish yuritishidan fark kilib, kriminal konflikt odatda jinoyat prosessi boshlangunga kadar tugallangan bo’ladi ( jabrlanuvchi o’ldirilgan, buyum o’rlangan va x.).
Jinoiy ishlar bo’yicha sudning vazifasi sud muxokamasining asosi bo’lgan o’sha kriminal konflikt xakikatda sodir bo’lganlini hamda sudlanuvchining unda aybdorlini aniklashdan iborat. Agar shunday bo’lsa, boshka sharoitlarni e’tiborga olib aybdorni jazolash xakida masalani xal qilish kerak. Shunday kilib, jinoiy ish yuritishda konflikt asosan davlat majburlovi choralarini ko’llash, ya’ni teshli xukm chikarish yo’li bilan yakunlanadi. Ishning tinch yo’l bilan tugashi istisno tarikasida xususiy ayblov ishlarida sud muxokamasigacha va sud muxokamasi vaktida ayblanuvchi va jabrlanuvchining yarashuviga yo’l ko’yiladi. Boshka xollarda sodir etilgan jinoyat jabrlanuvchining xususiy ishi xisoblanmaydi va jinoyatchining qonun bilan bo’lgan konflikti majburiy yakunlanadi.
Shunday kilib, jinoiy prosess vaktida jinoyatchi tomonidan xakikatni aniklashga nisbatan ko’rsatayotgan karshiliga xalakit berish, boshka tomondan esa, huquqni muxofaza kiluvchi organlarning gumondor(ayblanuvchi, sudlanuvchi)ga noqonuniy tazyik ko’rsatishni istisno etishga karatilgan davlat majburlovi amalga oshiriladi.
Ma’muriy tartibda ish yuritish. Yukorida aytilganidek, ko’pna ijtimoiy konfliktlar kolleal (masalan, ma’muriy inspeksiyalar), yakka tartibda ish yurituvchi (masalan, DAN inspektori) davlat organlari tomonidan xal kilinadi. Konfliktlarni ko’rib chikish va xal qilishning bu xil tartibi juda to’¦ri emas. Chunki bu xollarda ijro xokimiyatiga karashli davlat organi fukaroning aynan shu xokimiyat bilan bo’lgan konfliktini ko’rib chikadi. Masalan, DAN inspektorining o’zi yo’l xarakati xoidasasini kayd etadi, aybdorni jazolash xakida o’zi karor chikaradi va unga o’zi jarima soladi. Birok, kadim rimliklar «xech kim o’z ishiga xakam bo’la olmaydi» deb bekorga aytmaganlar. Vaxolanki, keltirilgan misolda ijro xokimiyati o’z zimmasiga sud funksiyasini olganlini ko’rish mumkin.
Bu xolatni etiborga olib so’ng yillarda nizolarni ko’rishning nafakat fukaroviy-huquqiy, shuningdek, ma’muriy sud tartibi xam keng ko’llaniladigan bo’ldi. Xozir qonunchilikka binoan davlat xokimiyati xar kanday organi, maxalliy o’z-o’zini boshkarish organlari, jamoat tashkilotlari va mansabdor shaxslarning karorlari va xarakatlari ustidan sudga shikoyat qilish ayniksa o’ta muximdir. Fukaroning bunday organlar yoki shaxslar bilan bo’lgan konflikti sud xokimiyati tomonidan xal etiladi, bu esa karorning qonuniyli va asoslantirilganlini kafolatlaydi.