O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘im vazirligi jizzax politexnika instituti

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

135 
 
AMALIY   MASHG‘ULOT   MATERIALLARI 
 
1-AMALIY   MASHG‘ULOT 
MAVZU   :   ZAMONAVIY   KOMPYUTER   TIZIMLARINING   
PLATFORMALARI   VA   ULARNING   TEXNIK   XUSUSIYATLARI 
Hozirgi   kunda   bitta   kompyuterga   ikkita   monitor   ulash   holatlari   ko‗p   
uchrab      turibdi,      buning      asosiy      sabablaridan      biri      ish      jarayonini   
qulaylashtirish   va   vaqtdan(unumli   foydalanish)   yutishdir.   Ikkita   monitor,   bir   
necha   oynalar   bilan   ishlash   imkonini   engillashtirdi   (bir   vaqtning   o‗zida   
juda   ko‗p   oynalarni   ochish   noqulaylik   tug‗dirmaydi),   dasturchilar   uchun,   
yozilgan      kod      natijalarini      darhol      ko‗rish      imkonini      paydo      qildi      (bitta   
monitorda   kod   yoziladi,   ikkinchisida   natija   ko‗riladi),   kompyuterda   o‗yin   
o‗ynovchilar   uchun   esa,   o‗yinga   bo‗lgan   qiziqishni   orttirdi. 
Kompyuterga   ikkinchi   monitorni   ulash   uchun,   nima   qilish   lozim? 
 
Hozirgi   kunda   bitta   kompyuterga   ikkita   monitor   ulash   holatlari   ko‗p   
uchrab      turibdi,      buning      asosiy      sabablaridan      biri      ish      jarayonini   
qulaylashtirish      va      vaqtdan      yutishdir.      Ikkita      monitor,      bir      necha      oynalar   
bilan      ishlash      imkonini      engillashtirdi      (bir      vaqtning      o‗zida      juda      ko‗p   
oynalarni   ochish   noqulaylik   tug‗dirmaydi),   dasturchilar   uchun,   yozilgan   kod   
natijalarini      darhol      ko‗rish      imkonini      paydo      qildi 
(bitta   monitorda   kod   yoziladi,   ikkinchisida   natija   ko‗riladi),   kompyuterda   
o‗yin   o‗ynovchilar   uchun   esa,   o‗yinga   bo‗lgan   qiziqishni   orttirdi. 
Kompyuterga      ikkinchi      monitorni      fizik      ulash      uchun,      quyidagi   
ulanishlardan   birini   amalga   oshirish   lozim: 
1.   Bir   necha   portga   ega   videokarta   orqali. 
 
Bitta      videokartada      bir      necha      portlar      mavjud      bo‗lib,      ular      alohida-
alohida   ishlaydi.   Bu   portlar   VGA,HDMI,   DVI   bo‗lishi   mumkin: 
 
Har   bir   monitor   bu   portlardan   biriga   ulanadi   va   alohida-alohida   ishlaydi.   
Hozirgi      kunda      bunday      videokartalarni      topish      muammo      emas,      lekin      bu   
videokarta   ishdan   chiqsa,   ikkala   monitor   ham   ko‗rsatmaydi. 

---

136 
 
2.   Ikkinchi   monitorni   splitter   orqali   ulash.   Agar   videokartada   bir   nechta   
port      mavjud      bo‗lmasa,      videosignallarni      ikkiga      bo‗lib      beruvchi      splitter   
kabellardan   foydalanish   mumkin,   kirish   bitta   chiqish   ikkita. 
 
Splitterlarni      har      xil      portlilari      mavjud.      Bu      usul   
ikkita      monitor      ulashning      eng      ommabop      usuli   
hisoblanadi.   Arzon   variant. 
3.      Qo‗shimcha      videokarta      ulagan      holda.      Buning   
uchun      kompyuter      platasida(materinskaya      plata),   
ikkinchi   monitor   uchun   raz‘em   bo‗lishi   lozim. 
 
Alohida-alohida   ikkita   videokartaga   monitor   ulanadi. 
JAVOB: 
Fizik   ulanish   usullarni   ko‗rib   chiqdik,   endi   sozlashlarni   ko‗ramiz. 
Dastlab,      qaysi      monitor      asosiy      ekanligini      aniqlab      olishimiz      lozim.   
Asosiy      monitor      bu      —      kompyuter      yonganda      yoki      yonayotganda   
ishlatiladigan      va      asosiy      «yarlыk«lar(Moy      kompyuter,…)      joylashadigan   
monitordir. 
Kompyuter      yongandan      so‗ng,      quyidagi      adresga      kiramiz(Windows      7   
tizimi   uchun): 
PUSK   ->   PANEL   UPRAVLENIYa   ->   EKRAN   —   >   NASTROYKA   
PARAMETROV   EKRANA. 

---

137 
 
 
Rasmdan   ko‗rinib   turibdiki,   ikkita   monitor   ulangan.   «Opredelit«tugmasi   
orqali   qaysi   monitor   asosiyligini   bilib   olish   mumkin.   Sozlash   ishlari   
shu   joyda   amalga   oshiriladi. 
Win+P      tugmasini      bosgan      holda,      ikkita      monitorni      qanday      qilib   
ishlatishni   sozlash   mumkin. 
 
Bu   rasm   orqali   quyidagilarni   belgilash   mumkin: 
—   tolko   kompyuter.   Faqat   bitta   asosiy   monitor   ulanadi; 
—   dublirovat.   Asosiy   monitor   ikkinchi   monitorga   nusxalanadi.   Asosiy   
monitorda      nima      bo‗lsa,      ikkinchisida      ham      shu      ko‗rsatiladi(ko‗rgan   
bo‗lsangiz,      paynet      shaxobchalarida      shu      usuldan      foydalanishadi,      nomerni   
klientga   ko‗rsatish   uchun); 
—   rasshirit.   Ekranni   uzunlashtiradi,   ya‘ni   ikkita   monitorda   har   xil   
ishlarni   bajarish   mumkin   bo‗ladi(dasturchilar,   o‗yinchilar   uchun   qulay); 
—   tolko   proektor.   Proektorlar   ulash   uchun   ishlatiladi. 
 
1.1   Amaliy   mashg‘ulot 
 
TALABALARGA   TOPSHIRIQLAR(CHECKPOINT) 
 
The   Checkpoint   exercises   test   your   knowledge   of   the   chapter   concepts.   
the   page   number   containing   the   answer   appears   in   parentheses   after   each   

---

138 
 
exercise.      the      Consider      this      exercises      challenge      your      understanding      of   
chapter   concepts. 
Discover      more:Visit      this      chapter‘s      premium      content      to      complete      the   
Checkpoint   exercisesinteractively;    
complete      the      self-assessment      in      the      test      prep      resourcefrom      your   
smartphone,   tablet,   laptop,   or   desktop;   and   then   take   the   practice   test. 
 
Rost/yolg‘on(True/False)   Mark   T   for   True   and   F   for   False. 
_____   1.   An   operating   system   must   reside   inside   a   computer   or   mobile   
device;   that   is,   it   cannot   run   from   a   USB   flash   drive   or   other   external   
drives.   (410) 
_____   2.   The   kernel   is   nonresident,   which   means   it   remains   in   memory   
while   the   computer   or   mobile   device   is   running.   (413) 
_____   3.   A   user   interface   controls   how   you   enter   data   and   instructions   
and   how   information   is   displaed   on   the   screen.   (414) 
_____   4.   Most   users   today   work   with   a   command-line   interface.   (414) 
_____   5.   Most   operating   systems   today   are   multitasking.   (415) 
_____   6.   The   area   of   the   hard   drive   used   for   virtual   memory   is   called   
a   swap   file.   (418) 
_____   7.   Each   device   connected   to   a   computer   requires   its   own   specific   
driver.   (419) 
_____   8.   Hackers   often   look   for   ways   to   break   into   a   computer   or   
device   using   flaws   in   the   operating   system.   (424) 
_____   9.   Many   of   the   first   operating   systems   were   device   dependent   
and   proprietary.   (425) 
_____   10.   An   upward   compatible   application   means   it   can   recognize   and   
work   with   applications   written   for   an   earlier   version   of   the   operating   
system.   (425) 
_____   11.   Linux   is   proprietary   software.   (429) 
_____   12.   Operating   systems   that   function   as   both   desktop   and   server   
operating     systems     sometimes      are     called     multipurpose     operating    systems.   
(432)18 
 
TARQATMA   MATERIALLAR 
 
Operatsion   tizim   nima?    
Qanday   operatsion   tizimlarini   bilasiz?    
Windows   operatsion   tizimi   interfeysi   asosiy   elementlarini   sanang. 
Windows   operatsion   tizimi   asosiy   obektlarini   ayting. 
Windows   OT   da   masalalar   paneli   nima   uchun   ishlatiladi?    
Fayl   va   papkalar   tushunchasi. 
Fayl   kengaytmasi   nima?    
Fayl   va   papkalar   ustida   qanday   amallarni   bajarish   mumkin. 
                                                 
18 Discovering Computers 2016. Tools, Apps, Devices,and the Impact of Texnology. 440 page 

---

139 
 
Windows   operatsion   tizimining   qanday   standart   amaliy   dasturlari   bor.    
Apparat   ta'minoti   va   dasturiy   ta'minot   o‘rtasidagi   bog‘liqlik   qanday. 
Dasturiy   ta'minotni   4   ta   sathini   va   ular   orasidagi   bog‘lanishni   ko‘rsating. 
Operatsion   tizimlar   qaysi   dasturiy   ta'minot   sinfiga   mansub. 
Amaliy   dasturiy   ta‘minot   tarkibiga   kiruvchi   dasturlar   qanday   tasniflanadi? 
Muammoga   yo‗naltirilgan   ADTga   tarkibiga   qanday   dasturlar   kiradi? 
Umumiy   maqsadli   ADT   tarkibiga   qanday   dasturlar   kiradi? 
Ofis   ADT   tarkibiga   kiruvchi   dasturlar   xakida   nimalarni   bilasiz? 
Kichik   nashriyot   tizimlarining   vazifalari   nimalar?    
Sun`iy   intellekt   tizimining   asosiy   komponentlarini   sanab   bering? 
Tizimli   dasturiy   ta‘minotning   tarkibiy   qismlarini   sanab   bering. 
Asosiy   dasturiy   ta‘minot   tarkibiga   kiruvchi   dasturlarni   aytib   bering. 
Xizmat   ko‗rsatuvchi   dasturiy   ta‘minotning   vazifasi   nimalardan   iborat? 
OT   va   grafik   interfeysli   OTga   misol   keltiring? 
 
 
2-AMALIY   MASHG‘LOT 
 
MUHANDISLIK      TEXNOLOGIYALARI      TIZIMLARIDA      ELEKTRON   
HUJJATLARNI   AMALIY   DASTURLAR   YORDAMIDA   QAYTA   ISHLASH 
 
Mashg‘ulotning   maqsadi:   Word   dasturida   gipermurojaat   yaratishni   o‘rgatish,   
zakladka   bandi   bilan   tanishtirib   chiqish,   o‘tadigan   fani   bo‘yicha   elektron   
ma‘ruza   tayyorlashni   o‘rgatish,   mundarija   tayyorlashni   o‘rgatish.    
Mashg‘ulotning   jihozi:   Ko‘rgazmali   material:             
            a)   Kompyuter   qurilmalari. 
            b)   Obektlar   bilan   ishlash 
            v)   Gorizontal   menyu   bilan   ishlash 
Mashg‘ulot   o‘tish    vositasi:    Pentium     IV   kompyuterlari   bilan    jihozlangan   
kompyuter   sinfi,   Windows   operasion   tizimi   va   Word   dasturi. 
Mashg‘ulotning   borishi: 
a)   Guruhning   va   xonaning   darsga   tayyorligini   aniqlash; 
b)   YO‘qlama   qilish. 
v)      Avvalgi      mashg‘ulotlarda      o‘tilganlarni      takrorlash      bo‘yicha      suhbat   
o‘tkazish:   o‘tilgan   mavzularni   qisqacha   takrorshlash. 
          g)   Yangi   mavzuning   bayoni:   Word   dasturida   ishlashni   kompyuter   va   
ko‘rgazmaliqurollar   yordamida   bayon   etiladi. 
            d)   Kompyuter   xonasida   mashg‘ulot   olib   borish.   O‘rganganlari   ustida   
mashq. 
            e)   Dars   yakuni:   Mustaqil   ish   uchun   individual   topshiriqlarni   berib,   
Kompyuterlarni   o‘rnatilgan   tartib   asosida   o‘chirish. 
Amaliy   mashg‘ulotning   qisqacha   bayoni 
   Word   matn   muxarririning   imkoniyatlaridan   yana   biri   bu   Gipermurojaatlar   
yaratishdir.   Gipermurojaat   –   biror   bir   obektni   hujjatdagi   matnning   qismiga   

---

140 
 
yoki   kompyuter   xotirasidagi   boshqa   biror   fayl   bilan   bog‘lash,   tezkor   o‘tish   
murojaatidir.   Gipermurojaat   o‘rnatilgan   matnlar   odatda    ko‘rinishida   bo‘lib,   
ctrl   tugmasi   bosilgan   xolatda   amalga   oshiriladi. 
Gipermurojaatni   o‘rnatish   usullari: 
Hujjatdagi      matnning      gipremurojaat      yordamida      o‘tilishi      kerak      bo‘lgan   
qismiga   Zakladka   yoki   Zagolovok   qo‘yish   mumkin: 
Zakladka      qo‘yish      uchun      matnning      kerakli      mavzusi      ajratib      olinadi,   
gorizontal      menyuning      Vstavka      bandida      joylashgan      Zakladka      buyrug‘i   
tanlanadi   va   quyidagi   muloqot   oynasi   ochiladi:    
Ochilgan   oynaga   Imya   zakladki   joyiga   xarf   va   raqamlardan   iborat   bo‘lgan   
nom   kiritiladi   va   Dobavit   tugmasi   bosiladi. 
Zagolovok      qo‘yish      uchun      gorizontal      menyuning      Glavnaya      bandida   
joylashgan   Stili   bo‘limidan   kerakli   Zagolovok   ni   tanlanadi: 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Natija   ajratilgan   matn   yoki   kursor   tugran   abzas   tanlangan   shakldagi   
sarlavhaga   aylanadi. 
Tuzilgan   rejaga   gipermurojaatlar   yaratish   uchun   quyidagicha   amallarni   
bajaramiz:    
Rejaning   kerakli   bandi   tanlanib   gorizontal   menyuning   Vstavka   bandidagi   
Giperssilka   buyrug‘i   tanlanadi: 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ochilgan   oynaning   Mesto   v   dokumente   buyrug‘ini   tanlab   kerakli   ma‘ruza   
tanlanadi: 
 

---

141 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ushbu   buyruqni   shu   oynaning   Zakladka   orqali   ham   bajarsa   bo‘ladi: 
 
Agarda   ajratilgan   matnni   biror   boshqa   fayl   bilan   
bog‘lamoqchi   bo‘lsak   buyruq   oynasining   Faylom,   veb   
stranisey   bandidan   foydalanamiz: 
Bu   muloqot   oynaning   Vibor   ramki   buyrug‘i   agarda   
joriy   hujjatni   gorizontal   menyuning   Vstavka   
bandidagi   Ramki   buyrug‘i   yordamida   bo‘laklarga   
bo‘lingan   bo‘lsa   ochilayotgan   fayl   yoki   matning   
bo‘lagi   tanlangan   Ramka   (bo‘lak)da   ochiladi.    
Ma‘ruza   matniga   mundarija   tayyorlash   uchun   
Oglavlenie   buyrug‘idan   foydalanilsa   bitta   buyruq   bajarilishi   natijasida   
matnda   hosil   qilingan   Zagolovoklar   asosida   mundarija   sahifalari    

---

142 
 
 
 
 
 
avtomatik      tarzda      qo‘yilgan      holda      matnga      qo‘yiladi.      Oglavlenie      buyrug‘i   
gorizontal   menyuning   Ssilki   bandining   buyrug‘idir. 
 
Tayyor   ma‘ruza   matnini   Web   sahifa   ko‘rinishida   xotiraga   olish   uchun    
bosiladi   va   Soxranit   kak   bo‘limi   tanlanadi   va   quyidagi   oynada   ko‘rsatilgan   
fayl   tipini    
belgilab   Soxranit   tugmasi   bosiladi: 
 
 
Natijada   elektron   ma‘ruza   matni   yaratiladi. 
1-ilova 
Blis-so‘rov   savollari: 
1.      Gipermurojaat   nima? 
2.      Zakladka   qanday   qo‘yiladi? 
3.      Zagolovok   nima   uchun   qo‘llaniladi?    
4.      Mundarija   qanday   qo‘yiladi? 
5.        Ma‘ruza      matnini      Web      sahifa      ko‘rinishida      saqlash      uchun      qanday   
amallar   ketma-ketligi   bajarilishi   kerak? 
2-ilova     
―Davra   suhbati‖   munozarasini   o‘tkazish   bo‘yicha   yo‘riqnoma 
1.      So‘zga   chiqqanlarni   diqqat   bilan,   bo‘lmasdan   tinglang. 
2.      Ma‘ruzachining   fikriga   qo‘shilmasang,   o‘z   fikringni   bildirishga   ruxsat   
so‘ra. 
3.    Ma‘ruzachining   fikriga   qo‘shilsang,   ko‘rib   chiqilayotgan   masala   bo‘yicha   
qo‘shimcha   fikrlar   bildir. 
3-ilova     
―Davra   suhbatida‖   muhokama   qilish   uchun   savollar:    
1.   Gipermurojaat   qo‘yish   usullari. 
2.   Zakladka   qo‘yish   usullari. 
3.   Ramkadan   foydalanishdan   maqsad. 

---

143 
 
4-ilova    
Amaliy   mashg‘ulot   o‘tkazish   yo‘riqnomasida   berilgan   topshiriqlarni   bajarish. 
5-ilova 
Blis-o‘yin   o‘tkazish.