O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maхsus

Ma’ruza №14. Mikroo'g'itlar


REJA:

1. 
   Mikroelementlar
   
2. 
   Borli o‘g‘itlar
   
3. 
   Misli, ruxli, marganetsli, molibdenli va kobaltli o‘g‘itlar
   
4. 
   Ammofos ishlab chiqarishning texnologik sxemalari
   
5. 
   Donadorlangan diammofos ishlab chiqarish
   

Tayanch so‘zlar:

Nitrofosfat, kompleks o‘g‘it, aralashtirgichlar, sanoat chiqindilari, bor kislotasi, xloroz kasali, mis kuporosi, yog‘och kuli, antixlorazin, talk, piroluzit, marganets shlami, ferrosplav.
14.1. Mikroelementlar.
D.I.Mendeleev davriy sistemasidagi elementlarning 80% i mikroelementlar hisoblanib, ular er kobigi, o‘simliklar va xayvonlar organizmida (quruq modda hisobida) 0,01% dan oshmaydi.
Ayrim ogir metallar (simob, qo‘rg‘oshin kabi) o‘simlik va tirik organizmlar uchun zararli bo‘lib, qolgan elementlar esa ularning rivojlanishiga ijobiy ta’sir etadi. Asosiy ozuqa moddasi mikroelement bo‘lgan mineral o‘g‘itlar mikroo‘g‘itlar deyiladi.
Organizmlarning etarli rivojlanishi uchun tirik organizmlar mikroelementlarni ozuqadan, o‘simliklar esa tuproqdan o‘zlashtiradi. Tuproqka esa mikroorganizmlar tuproq xosil qiluvchi tog jinslari, tabiiy suvlar va kosmik changlar orqali tushadi. Bundan tashqari sun’iy usulda mikroo‘g‘itlar beriladi.
Tadkikotchi E.V.Bobko, M.A.Belousov, O.F.Tueva, M. YA. SHkolnik, U.E.Brenchli va K.Uoringtonlar o‘simliklar uchun axamiyatli bo‘lgan mikroelementlarning xossalarini (1927-1934 yillarda) o‘rganishgan. Ularning muloxazalari 13.1 — jadvalda keltirilgan.
13.1 — jadval
Mikroelementlarning o‘simliklarga ta’siri

Zarur	Zararli	Tushunarsiz	Axamiyati noma’lum
Bor	mishyak	litiy	kumush, kalay,
Kobalt	xrom	stronsiy	oltin, surma,
Mis	nikel	rubidiy	berilliy, titan,
Marganets	qo‘rg‘oshin	radiy	vismut, vanadiy,
Molibden	bariy	yod	kadmiy, volfram,
Rux	selen	natriy	seziy, brom,
	xlor		simob va boshqalar

Brenchli va Uoringtonlar o‘simliklarga mikroelementlar uziga xos ta’sir etishini aniqlashgan. Ular (1927 yil) tekshirgan 52 ta element o‘simliklarga ta’sirida borning urnini bosa olmasligini aniqlashgan.

G.I.Bertran (1905 yil), X.Agyulon (1910 yil), A.A.Xalizev (1934 yil) va boshqalar organizmlarda sodir bo‘ladigan biokimyoviy jarayonlarda mikroelementlar katalizatorlik vazifasini bajaradi deb e’tirof etishgan.
M.YA.SHkolnik (1939 yil) va E.V.Bobkolar (1935 yil) esa mikroelementlar organizmlardagi biokimyoviy jarayonlarda faqatgina katalitik ta’sir etibgina kolmay, balki ular plazmaning fizik-kimyoviy xossalariga, sirt tarangligiga, diffuziyaga, osmosga, kolloidlarning ko‘payishiga, adsorbsiyaga va modda almashinuv jarayonlarida oksidlanish-qaytarilish potensiallar ayirmasini xosil qilishda xam ta’siri borligini ta’kidlab o‘tishgan. M.YA.SHkolnik: «Xayotiy jarayonlarga kuchli ta’sir etish xossalari bilan mikroelementlar fermentlarni eslatadi. Bu xossalari bilan mikroelementlarni murakkab organiq katalizatorlar — fermentlar tarkibiga kiradi deb faraz qilishimizga asos yaratadi» - deb yozgan. Mikroelementlar tirik organizmlarda turlicha ta’sir mexanizmiga egadir.
So‘nggi yillarda biokimyoviy jarayonlardagi metallorganiq kompleks birikmalarning axamiyati aniqlana boshlandi. Mikroelementlarning fiziologik ax,amiyatini va o‘simliklarga o‘zlashishini o‘rganish ularning kompleks birikmalar xosil qilish kobiliyatini hisobga olishni takazo etadi. Ularning ayrimlari, masalan Fe, Si, So, Mn, Zn atomlarida (1-valent pogonachalari tuyinmagan elementlar hisoblanadi. Bu esa ularning o‘zgaruvchan valentli bo‘lishini va kompleks birikmalar xosil qilishda ishtirok eta olishini ta’minlaydi. Ular juda ko‘p turdagi organiq birikmalar bilan turli xildagi kompleks birikmalar xosil kiladi. Organiq kompleKClar bilan uygunlikdagi mikroelementlarning fiziologik faolligi ularning ion xolidagiga nisbatan ming va million martalab kuchayib ketadi.
E.P.Troitskiy (1952 yil) mikroelementlarning o‘simliklardagi birikmalarining asosiy shakli ichki kompleKClar: alanin, gemoxromogen, xlorofill va boshqalar xrsil qilishi deb hisoblaydi. U mikroelementlarni katalizatorlar deb tushunish ular moxiyatini aniqrok va tularok ocha olmasligini, ichki kompleks birikmalar esa reaksiyalarni tezlatibgina kolmay, balki ular reaksiya zanjirini ma’lum yunalishi bilan borishida «dirijyorlar» hisoblanishini tushuntiradi.
Keyingi paytlarda tuproqda temir va boshqa mikroelementlarning etishmasligi tufayli sodir bo‘ladigan xlorozaga karshi xelatlar va kompleksonlar deb ataladigan ichki kompleks birikmalar kullanilishining kashf etilishi natijasida metallorganiq kompleKClarga katta e’tibor berila boshlandi.
Xayotiy muxim axamiyatga ega bo‘lgan unturtta mikroelement aniqlangan. Ularga bor, marganets, mis, rux, kobalt, molibden va boshqalar kiradi. Mikroelementlar organizmdagi fermentlar, vitaminlar, garmonlar, pigmentlar va boshqalar bilan birgalikda organizmlarning xayotiy jarayonlariga ta’sir ko‘rsatadi. Ular biokimyoviy o‘zgarishlarda katnashib, o‘simlik organizmida ferment sistemalar orqali sodir bo‘ladigan fiziologik funksiyalarga ta’sir etadi. Mikroelementlar biokimyoviy jarayonlardagi katalizatorlik funksiyasini bajaruvchi fermentlarni faollashtiradi. Masalan, ular organizmlardagi modda almashinuv jarayonlariga ta’sir ko‘rsatadi, fotosintez jarayonida nurdan foydalanishni kuchaytiradi, oqsil sintezini tezlashtiradi. Ayrim Mikroelementlar o‘simliklarning u yoki bu foydali xossalarini aktivlashtiradi, ya’ni qurg‘oqchilik va sovukka chidamlilik, urug‘lar unib chiqishi va rivojlanishini tezlatish, kasalliklarga bardoshliligini oshirish kabi xossalarini kuchaytiradi. Ularning etishmasligi esa modda almashinuv jarayonlarining buzilishiga, o‘simlik va tirik organizmlarning kasallanishiga olib keladi. Ammo mikroelementlarning ortiqcha mikdori xam fiziologik jarayonlarda salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. SHuning uchun mikroelementlardan foydalanishda ularning tuproqdagi mikdori va o‘simliklarning ularga bo‘lgan talabi aniqlanishi lozim.
Mikroelementlar tuproqqa asosiy o‘g‘it tarkibida urug‘ni ekishdan oldin yoki o‘simliklarga sepish orqali yoki urug‘larni ular bilan dastlabki aralashtirish orqali beriladi. Mikroelementlarning makroo‘g‘itlar tarkibida ishlatishning afzalligi shundaki, uning me’yori oshib ketgan xolda xam o‘simlikka toksik ta’sir xavfi kam bo‘ladi.