O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maхsus

1.7. Mineral o‘g‘itlarning fizik-kimyoviy va mexanik xossalari

O‘g‘itlar xossalarini tavsiflovchi asosiy ko‘rsatkichlariga: gigroskopikligi, yopishuvchanligi, donadorlanish (fraksiyali) tarkibi, zarrachalarning urtacha ulchami, donachalar mustaxkamligi, tabiiy qiyalanish burchagi, nom tortuvchanligi, xaqiqiy va tukma zichligi, aralashmalarning bir jinsliligi va katlamli tarqalishi (segretsiyasi), elanishi, Tuzli tarkibi, kristall tuzilishi, eruvchanligi, bug‘ bosimi, termodinamik tavsifi kiradi.

Gigroskopiklik. Gigroskopiklik moddaning havodan namlikni yutish xususiyati bilan tavsiflanadi. Gigroskopiklikni keng tarqalgan baxolashi - % bilan ifodalashdir Gigroskopiklik nuqtasi aniqlanadi. Suvda eruvchan tuzlar uchun Gigroskopiklik nuqtasi (K) tuzning to‘yingan eritmasi ustidagi suv bug‘ining parsial bosimini xuddi shu xaroratdagi bur bilan tuyintirilgan xavodagi suvning bug‘ bosimiga nisbati orqali aniqlanadi:
K = (P/P)*100
Gigroskopiklik nuqtasi moddaning namlik yutmaydigan va yo‘qotmaydigan nisbiy namligiga muvofiq keladi. CHeklangan me’yorda namlik tutgan o‘g‘itning gigroskopiklik nuqtasi havoning yillik o‘rtacha nisbiy namligidan katta bo‘lmaydi.
Moddalarning gigroskopikligini baxolash uchun gigroskopiklik koeffitsenti (K) ishlatiladi. Gigroskopiklik koeffitsenti namunaning kritik (maksimal) namligiga to‘g‘ri proporsionaldir:
K_gigr. = K₁/U
bu erda: K - namunaning kritik (maksimal) namligi;
K₁ — tajriba yuli bilan aniqlanadigan kinetik konstanta.
Gigroskopiklik shkalasi va ko‘rsatkichlari turli xududlarda qisman farq qiladi.
Yopishqoqlik. YOpishqoqlik — ma’lum tashqi sharoitda dispers materialning turli darajadagi kattalik va mustaxkamlikka ega bo‘lgan aglomeratlarni xosil kilish xossasidir. YOpishqoqlik aniq standart sharoitda tekshirib olingan aglomeratlarning mustaxkamligi bilan tavsiflanadi.
Suvda eruvchan mineral o‘g‘itlarni donadorlanish, tarkibidagi namligini kamaytirish, donachalar mustaxkamligini oshirish, maxsulotni omborga joylashtirish yoki qoplashdan oldin sovutish, uni saqlashda saqlash sharoitini ta’minlaydigan germetiklikni ta’minlash natijasida uning yopishkrkligini kamaytirilishi mumkin.
Elanish. Elanish — bu o‘g‘itni solishda tuproqda bir tekisda taqsimlanishi uchun mashinalarning ta’minlovchi va tashlovchi qurilmalaridan o‘g‘itning tushishni belgilaydigan xususiyatidir. Tashlovchi qurilmalarda o‘g‘itlarning bir tekisda taqsimlanishi sepiluvchanligi (xarakatchanligi) orqali aniqlanadi. Zamonaviy mashinalar bilan o‘g‘itlarni solishda ularning bir tekisda taqsimlanishi o‘g‘itlarning donadorlik (fraksiyali) tarkibiga borliq bo‘ladi.