O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi

Qiyosiy ustunlik nazariyasi. D.Rikardo o‗zaro foydali savdo va xalqaro ixtisoslashuvning ancha umumiy tamoyillarini shakllantirib, A.Smitning qarashlarini takomillashtirgan holda «qiyosiy ustunlik» nazariyasini ishlab chiqdi. U mazkur nazariya yordamida, xatto barcha mahsulotlarni ishlab chiqarishda ayrim mamlakatning mutlaq ustunligi mavjudligida ham o‗zaro foydali savdoning nafaqat mumkinligini, balki zarurligini isbotlab berdi. Bu mamlakat nisbatan past samarali mahsulotni ishlab chiqarishdan voz kechib, nisbatan yuqori samarali mahsulotni ishlab chiqarishga o‗tish orqali ishlab chiqarish hajmini oshirishi mumkin.
Mazkur nazariyaga ko‗ra, mahsulot umumiy hajmini mamlakatning xarajatlardagi ustunlik yuqori bo‗lgan mahsulotni ishlab chiqarishga ixtisoslashuvida paydo bo‗luvchi qo‗shimcha ustunliklari hisobiga oshirish mumkin. Rikardoning fikricha, mamlakat uchun ishlab chiqarish xarajatlari boshqa mamlakatlardagiga qaraganda past bo‗lgan, biroq mamlakatdagi nisbatan samarali tarmoq mahsulotlariga qaraganda xarajatlardagi tafovut kam bo‗lgan tarmoqlarni ham rivojlantirish foydali emas. U yoki bu mamlakat ko‗plab turlituman tovarlarni ishlab chiqarish imkoniga ega bo‗lishiga qaramay, u faqat mahsulotning ma‘lum turlarini ishlab chiqarish bo‗yicha qiyosiy ustunlikka ega bo‗ladi. Bu vaqtda boshqa mamlakatlar uchun qandaydir boshqa mahsulotlarni ishlab chiqarish nisbatan ustunlik kasb etadi. Har bir mamlakat o‗zi uchun ishlab chiqarish afzal bo‗lgan mahsulotni eksport qiladi hamda boshka mamlakatlar ishlab chiqarishda afzallikka ega bo‗lgan mahsulotlarni import qiladi.
Mamlakatlar o‗rtasida xalqaro savdo munosabatlari o‗rnatilganda ayirboshlash qanday nisbatlar asosida ro‗y beradi, degan savol tug‗iladi. Rikardoning xalqaro ixtisoslashuv ustunliklari haqidagi xulosalari, bu muammoni chuqurroq tadqiq qilish uchun boshlang‗ich nuqta bo‗ladi. Jumladan,
J.Mill ishlab chiqarish xarajatlarining turli nisbatlari o‗rtasida o‗rnatiladigan almashuv mutanosibligi tovarning har biriga jahon taklifi va talabi hajmiga bog‗liq ekanligini ko‗rsatadi.
Qiyosiy ustunlik nazariyasi quyidagi bir qator shartli farazlarga asoslanadi:
1) unda ikkita mamlakat va ikkita tovar o‘zaro taqqoslanadi; 2) ishlab chiqarish xarajatlari ish haqi ko‘rinishida olinadi; 3) mamlakatlar o‘rtasidagi ish haqi darajasidagi farqlar e‘tiborga olinmaydi; 4) transport xarajatlari e‘tiborga olinmaydi; 5) erkin savdo mavjud dеb faraz qilinadi.
Xalqaro savdoda qiyosiy ustunlik tamoyillarining amal qilishini yaqqol tasavvur qilish uchun quyidagi shartli misolni ko‘rib chiqamiz (1-jadval).