19
tushunchasi iqtisodiy resurslar, mahsulotlar va xizmatlarga tatbiqan
ham qo‘llaniladi. Cheklanganlik insonda istagancha tanlab olish
imkoniyatini cheklab, bizga mavjud narsalardan ayrimlarini tanlay
olishni talab qiladi. Endi biz hamma narsalardan xohlagancha
foydalana
olmasdan,
mavjud
narsalar bilangina kifoyalanishimiz
kerak ekanligini anglatadi. “Hech
qachon sichqon tutgichda tekin
pishloq bo‘lmaydi” degan oddiygina
naql iqtisodiyotning o‘zagini tashkil
etadi. Aytaylik, siz biror-bir mahsu-
lotdan bepul foydalandingiz deylik,
ammo xuddi shu mahsulotni ishlab
chiqargan boshqa bir ishlab chiqaruvchi unga qanchadir mablag‘
sarflagan-ku! Biror bir oddiy bo‘lib ko‘ringan mahsulotni ishlab
chiqarish uchun ham qanchadir o‘lchamdagi yer maydoni, ish
quroli, qo‘l mehnati, bunyodkorlik salohiyati kabilar talab qilinadi.
Yuqoridagi “tekin pishloq” ning o‘rniga uni ishlab chiqarish uchun
ketgan iqtisodiy resurs hisobiga boshqa bir mahsulotni ishlab
chiqarish mumkin edi.
Shunday qilib, bepul tarqatilgan narsa – buyumlar insonlarga
hech
qachon
aslida
tekin
berilmagan
bo‘lib
chiqadi.
Jamiyatimizdagi hech qaysi mahsulot hech qachon shunchaki bepul
berilmaydi yoki unga sarflangan resurslarni boshqa foydali
mahsulotga sarf qilish mumkin bo‘ladi. Iqtisodchilar xuddi shu sarf-
xarajatlarni yashirin xarajatlar deb ataydilar. Bir turdagi mahsulotni
qo‘lga kiritish uchun boshqa turdagi mahsulotni ishlab chiqarishdan
cheklanishga majburmiz.
2
Resurslar cheklangan sharoitda jamiyat ham o‘z qarorini tanlov
asosida qabul qilishga majbur bo‘ladi. Bunda xarajatlarni
kamaytirish muammosiga ham duch kelinadi. Jamiyat cheklangan
resurslaridan foydalanishning ustuvor sohalarini aniqlaydi. Bunda
ulardan to‘liq va samarali foydalanish hamda ehtiyojlarni to‘laroq
qondirib borish talabi hisobga olinadi.
2
McConnell, Brue. Economics: principles, problems and policies. 17 th edition. America, New York:
McGraw-Hill, 2008. page 35
20
Iqtisodiy faoliyatda foydalanishga yaroqli bo‘lgan moddiy
insoniy va tabiiy resurslar iqtisodiy resurslarni tashkil qiladi.
Iqtisodchilar iqtisodiy resurslarni to‘rtta umumiy turga ajratadi. Yer-
iqtisodchilar uchun ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etadigan
barcha tabiiy resurslar tushuniladi, jumladan, ekin maydonlari,
o‘rmonlar, mineral va neft zaxiralari hamda suv resurslarini tashkil
etadi. Ishchi kuchi insonda mavjud bo‘lgan jismoniy va aqliy
qobiliyatlar yig‘indisi. Mehnat – inson ishchi kuchining sarflanish
jarayonidir.
Кapital – kapitalga iste’mol tovarlari va xizmatlarini yaratishda
foydalaniladigan kishilar tomonidan yaratilgan barcha ishlab chi-
qarish vositalarini kiritish mumkin. Bular sirasiga zavod-fabrikalar,
omborxonalar, transport vositalari, yetkazib berish xizmati, texnika
va asbob-uskunalar kiradi. Кapital tovarlari xaridiga sarflarga
investitsiya deb qaraladi
3
.
Resurs sifatidagi kapital iste’mol tovarlaridan farq qiladi.
Iste’mol tovarlari inson ehtiyojini to‘g‘ridan-to‘g‘ri qondiradi,
vaholanki, kapital resurs iste’mol tovarlarini ishlab chiqarishga jalb
etiladi. E’tibor berish kerakki, iqtisodchilar resurs sifatidagi
“kapital” terminiga pul sifatida emas, balki jihozlar, texnika va
boshqa ishlab chiqarish vositalari sifatida qarashadi. Sababi pulning
o‘zi hech narsani yaratmaydi, shu sababli iqtisodchilar unga iqti-
sodiy resurs sifatida qaramaydi.
Tadbirkorlik qobiliyati alohida kishilarga xos bo‘lgan noyob
ishbilarmonlik layoqati. Yer, mehnat, kapital va tadbirkorlik qobi-
liyati mahsulot ishlab chiqarish va xizmatlarni ma’lum turini
tashkillashtirish uchun bir joyga jam bo‘lar ekan, ularni umumiy
qilib, tovar ishlab chiqarish omillari yoki sodda qilib aytganda
xarajatlar deyish mumkin
4
.
Har bir resurs undan ishlab chiqarishda foydalanganda ma’lum
samara beradi. Resurs keltiradigan natija o‘z chegaralariga ega. Har
qanday resursdan eng yaxshi, oqilona foydalanilgan taqdirda ham
ma’lum chegaradan ortiq mahsulot yaratib bo‘lmaydi.
3
McConnell, Brue. Economics: principles, problems and policies. 17 th edition. America, New York:
McGraw-Hill, 2008. page 39
4
McConnell, Brue. Economics: principles, problems and policies. 17 th edition. America, New York:
McGraw-Hill, 2008. page 41
21
Iqtisodiy resurslarning cheklanganligi ishlab chiqarish imko-
niyatlarining ham cheklanishiga olib keladi.
Har bir xo‘jalik, oila, korxona, firma, tarmoq, mamlakat
o‘zining ana shunday imkoniyat chegarasiga ega. Resurslardan
foydalanish darajasi turlicha bo‘lgani uchun barcha tovarlar
bo‘yicha ishlab chiqarish imkoniyati chegarasini ko‘rsatish qiyin.
Do'stlaringiz bilan baham: 
