230
aniqlash; antimonopol qonunchilikni amalga oshirish; sohaga
tegishli qonun va hukumat qarorlarini ekspertizadan o‘tkazish;
monopolist korxonalarga sanksiyalar qo‘llash; monopoliyalarni
bo‘lish va qayta tashkil qilish bo‘yicha takliflar berish.
Ma’muriy chora-tadbirlar dekartel va detrest tavsifiga ega
bo‘lishi mumkin. Masalan, Germaniya va Yaponiya iqtisodiyotida
ikkinchi jahon urushidan keyin ana shunday tadbirlar qo‘llanilgan.
Iqtisodiy tadbirlar odatda monopol ishlab chiqaruvchilar mahsulot-
lariga narx o‘sishini cheklashga qaratiladi va tegishli narx siyosatini
taqozo etadi. Narx siyosati ijtimoiy xizmatlardan tashqari tovar-
larning ko‘pchilik guruhiga narxlarni erkinlashtirishni ko‘zda tutadi.
Bu siyosatning asosiy maqsadi milliy bozorga chet ellik ishlab
chiqaruvchilarning kirib kelishini yo‘l qo‘yiladigan darajada nazorat
qilish asosida raqobatni rag‘batlantirish, mavjud monopoliyalarga
qarshi turuvchi raqobatchi korxonalarni moliyaviy, soliq va kreditli
vositalar orqali rag‘batlantirish, ishlab chiqarishni diversifikatsiya-
lash uchun shart-sharoit yaratishdir.
Raqobatchilik muhitini shakllantirishda tadbirkorlikni rivojlan-
tirish uchun qulay iqtisodiy va ijtimoiy muhitni qaror toptirish,
kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni ishonchli qo‘llab-quvvatlash
istiqbolli yo‘nalishlardan hisoblanadi.
Davlatning
monopoliyalarga
qarshi
amalga
oshiradigan
iqtisodiy
chora-tadbirlarini
quyidagi
yo‘nalishlarga
ajratish
mumkin:
monopol mahsulotning o‘rnini bosuvchilarini, ishlab chiqaruv-
chilarini rag‘batlantirish;
kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash;
xorijiy investitsiyalarni jalb qilish, qo‘shma korxonalar va erkin
savdo zonalari tashkil qilish;
taqchil tovarlarni ishlab chiqarishni kengaytirish bo‘yicha
tadbirlarni davlat budjeti mablag‘lari hisobiga moliyalashtirish.
Davlatning monopoliyalar faoliyatini tartibga solish usullari
quyidagi maqsadlarni amalga oshirishga qaratiladi:
bozorning monopollashuvini cheklash;
doimiy davlat monitoringini amalga oshirish;
monopol narxlar o‘rnatilishini taqiqlash;
231
raqobatni saqlash va qo‘llab-quvvatlash, ya’ni raqobatchi kom-
paniyalar qo‘shilishiga yo‘l qo‘ymaslik;
raqobat zamonaviy shakllarda amalga oshirilishini qo‘llab-
quvvatlash.
Davlat monopoliyalar faoliyatini tartibga solishda uning ijobiy
tomonlari va salbiy oqibatlarini hisobga olish taqozo qilinadi.
Monopoliyalarning ijobiy tomonlari bu, eng avvalo, ular mah-
sulotining yuqori sifat bilan farqlanishidir. Bundan tashqari, mo-
nopoliyalarning yirik ko‘lami harakatlar va barcha turdagi
resurslarni tejash imkonini beradi. Monopolistik tuzilmalar ishlab
chiqarishga katta miqdordagi moddiy va moliyaviy xarajatlarni
taqozo qiladigan fan-texnika taraqqiyoti yutuqlarini tez joriy qilish
imkoniyatiga ham ega bo‘ladi.
Monopoliyalarning salbiy tomonlari quyidagilarda namoyon
bo‘ladi.
Bozordagi mavqei va monopol narxlar tufayli yuqori foydaga
egalik qilib, mahsulot chiqarish hajmini cheklaydi, raqobat kuchsiz
bo‘lgan yoki umuman mavjud bo‘lmagan sharoitda fan-texnika
taraqqiyoti hisobiga ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun
rag‘batlarni ham yo‘qotadi.
Jamiyatda daromadlar tengsizligini kuchaytiradi. Bunga qo‘-
shimcha monopol yuqori foydani o‘zlashtirish aholi boshqa qatlam-
lari daromadlarining nisbatan kamayib borishini anglatadi.
Monopoliyalar iqtisodiy sohada nomonopol tizimlarni o‘zla-
rining kamsitilgan sharoitlariga bog‘lab erkin va sof raqobat qarshi
turadi. Siyosiy sohada oligarxlar ommaviy axborot vositalarini sotib
olib, saylovoldi kompaniyalari paytida siyosiy partiyalarni moli-
yalashtirib, parlament va hukumatga o‘zlarining tarafdorlarini kiritib
qulay shartnomalar, subsidiyalar, soliq imtiyozlari va boshqa qu-
layliklarga ega bo‘lib jamiyat boshqa qatlamlarining manfaatlari,
huquq va erkinliklari kamsitilishiga olib keladi.
Monopoliyalar mavjud bo‘lishining ijobiy va salbiy jihatlari
tahlili, ular ham bozor iqtisodiyotining zaruriy tarkibiy qismi ekan-
ligini anglatadi. Shundan kelib chiqib, davlatning vazifasi mono-
poliyalarni siqib chiqarish emas, balki monopoliya va raqobatni ja-
miyat manfaatlari uchun oqilona uyg‘unlashtirishga qaratilishi
zarur.
232
Hozirgi davrda: “iqtisodiy tarmoqlari uchun samarali raqobat-
bardosh muhitni shakllantirish hamda mahsulotlar va xizmatlar
ko‘rsatish bozorlarida monopoliyani bosqichma-bosqich kamay-
tirish”
57
davlat antimonopol siyosatining negizini tashkil qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
