O’zbekisтon respublikasi oliy va o’rтa maхsus тa’lim vazirligi

Qalqovichli  datchiklar  suyuqlik  satxi  o’zgarishini  qabul  qiladigan 
qalqovichdan va chiqish elektr signaliga o’zgartiradigan elementdan tashkil topgan 
bo’ladi.  O’zgartirgichlar  sifatida  aktiv  yoki  induktiv  datchiklar  ishlatiladi.  2.9,a  - 
rasmda  potensiometrik  o’zgartirgichli  qalqovichli  satx  datchigining  sxemasi 
ko’rsatilgan.  Yengil  qalqovichli  (1)  bilan  potensiometrik  datchikning  (3) 
bog’lanishi  blok  (4)  orqali  o’tkazilgan  tros  (2)  yordamida  amalga  oshiriladi. 
Qalqovichning og’irligi yuk (5) bilan moslashtirib  boriladi. Suyuqlik satxining xar 
qanday o’zgarishi satx o’lchov birligiga moslangan ikkilamchi o’lchov asbobidagi 
(UA) kuchlanish o’zgarishiga proporsional ravishda ta’sir qiladi. Qalqovichli satx 
datchiklari suyuqlik  satxining  katta katta miqdorda o’zgarishlarini o’lchash uchun 
xizmat qiladi. Ularning asosiy kamchiligi qalqovichning xarakatlanib turishidir. 
 
 
a)       
                    b)                                          v) 
2.9-rasm. Qalqovichli (a), gidrostatik (b) va elektrodli (v) satx datchiklari.         
Gidrostatik  datchiklarda  suyuqlik    satxini  nazorat  kilish  maxsus  silindrik 
idishdagi  suyuqlikning    gidrostatik  og’irligi  o’zgarishiga  asoslangan  bo’ladi  (2.9, 
b-rasm). 

---

Elektrodli  datchiklar  suyuklik  ichiga  tushiriladigan  bir  va  bir  necha 
elektrodlardan  tashkil  topgan  buladi.    Bunday  turdagi  datchiklarda  suyuklik 
satxining  uzgarishi  natijasida  elektrodlar  orasidagi  muxitning  aktiv  va  sigim 
utkazuvchanligi  uzgaradi.  Suyuklik  muxitining  aktiv  utkazuvchanligi  uzgarishiga 
asoslangan elektrodli satx datchigining sxemasi 2.9,v - rasmda keltirilgan. 
Suvni  satxini  nazorat  kilishda  elektrodli  datchiklar  –  satx  uzgarishlarining 
diskret kiymatlarini aniklashda keng kullanadi. 
Suv  elektr  tokini  yaxshi  utkazuvchi  muxit  bulganligi  uchun  belgilangan 
elektrodga yetganda yoki undan pastga tushganda signal paydo buladi va suvning 
satxi  kanchaga  uzgarganini  kursatadi.  Bundan  tashkari  suvning  satxi  uzgarganda 
uning  utkazuvchan  katlamining  balandligi  uzgaradi,  bu  esa  uning  karshiligini 
uzgarishiga olib keladi, natijada suvning satx uzgarishini aniklash mumkin buladi. 
Elektrodli datchiklar ikki pozitsiyali rostlash tizimlarida diskret satxlarni belgilash 
xamda murakkab rostlagichlarda staxni uzgarish tezligini aniklash uchun kullanadi. 
«Valday»  tipidagi  satx  datchigi.  Ushbu  kurilmaning  kinematik  sxemasi 
2.10– rasmda keltirilgan. Uning tarkibida 1-yuk, 2 –pukak va 3- karshi yuk bulib, 
ular 4 yoki beshinchi 5 pukak gildiraklaridan biriga osilgan (ularning aylanasining 
uzunligi mos xolda 300 va 600 mm). Pukakli gildirak (uzatma nisbati 1:5) 6 va 17 
shesternyalar  orkali  16  barabanni  aylantiradi.  Bu  barabanga  diagramma  kogozi  
maxkamlanadi  (baraban  aylanasi  uzunligi  300  mm).  15  pero  10  karetkaga 
joylashtirilgan  bulib  u  baraban  ukiga  parallel  xolda  ikkita  yunaltiruvchi  sterjenlar 
12  orkali  siljiydi.  10-  karetka  orkali  egiluvchan  pulat  sim  11  utgan.  Uning  bir 
tarafiga 13-rolik orkali utkazilgan 14- yuk ilingan, ikkinchi tarafi esa 9-rolik orkali 
utadi va u 7 soat mexanizmi ukiga maxkamlangan. 
Shunday  kilib,  satx  uzgarishlarida  16–  barabanning  proporsional  burchak 
siljishi  xosil  buladi.  Shu  bilan  birga  soatli  mexanizm  15-  peroni  baraban  ukiga 
parallel  xolda  bir  tekisda  siljiytadi.  Buning  natijasida  diagrammali  kogozda  vakt 
buyicha  suvning  satx  uzgarishi  grafigi  chizib  boriladi.  Nazorat  kilinayotgan 
maksimal satx uzgarishi 600 sm. 4 va 5 pukak gildiragi xamda almashtiriluvchi 6 
va 17 shesternyalar suvni satxini 4 xil masshtabda yozish imkonini beradi: 1:1, 1:2, 

---

1:5,  1:10.  soatli  mexanizm  vaktni  12  va  24  mm/s  masshtablarida  yozuvchi  8- 
almashtiriluvchi  barabanlar  bilan  ta’minlangan.  Soatli  mexanizmning  ish  vakti 
karetkaning yurishi bilan chegaralanadi: 12 mm/s masttab uchun 24 m va 24 mm/s 
uchun  12  soatni  tashkil  etadi.  Satx  uzgarishini  belgilashda  1:1  masshtab  uchun 
xatolik  3 mm, 1:10 masshtab uchun 10 mm ni tashkil etadi. 
 
 
2.10-rasm «Valday» satx ulchagichining sxemasi 
1-  yuk;  2-  kalkovich  (pukak);  3  karshi  yuk;  4,  5  –  pukak  gildiraklari;  6,17  – 
shesternyalar; 7- soat mexanizmi; 8, 16- barabanlar; 9,13- roliklar; 10-karetka; 11- 
pula tip; 12 – yunaltiruvchi sterjen; 14- yuk; 15- pero; 
 
 
 
2.6.2. P’ezoelektrik datchiklar 
P’ezoelektrik  datchiklarni    (2.11-rasm)  ishlash  prinsipi  ba’zi  kristall 
moddalarning  mexanik  kuch  ta’sirida  elektr  zaryad  xosil  kilish  kobiliyatiga 
asoslangan.  Bu  xodisa  p  ‘  ye  z  o  e  f  f  ye  k  t  deb  ataladi.  P’ezoeffekt  kvars, 
turmalin, segnet tuzi, bariy titanat va boshka moddalar kristallarida kuzatiladi. Bu 

---

tipdagi  asboblarda.  kupincha  kvars  ishlatiladi.  Kvarsning  p’ezo  elektroeffekti 
+500°  S  gacha  bulgan  temperaturaga    boglik    emas,  lekin  +570°  S  dan  oshgan 
temperaturada bu effekt nolga teng bulib koladi. 
 
2.11-rasm.  Pezoelektrik datchikning sxemasi 
Pezoelektrik  datchiklarning  xosil  kiladigan  EYuK    bosimga  proporsional 
bulib, kuyidagi formula orkali aniklanadi: