O‘zbeкiston respubliкasi oliy va o‘rta mahsus ta’lim vazirligi

4. Davlatning fiskal siyosati, uning maqsadi va iqtisodiy 

dastaklari 

 

Davlatning 

fiskal 

siyosati 

siklik 

tebranishlarni 

bir 

maromga 

keltirish 

va 

yuqori bandlik hamda past 

inflatsiya sharoitida barqa-

ror  iqtisodiy  o‘sishni  ta’-

minlash 

maqsadida 

soliqqa  tortish  va  davlat 

xarajatlarini tartibga solishga qaratiladi. 

Fiskal  siyosat  rag‘batlantiruvchi  yoki  turg‘un  tavsifga  ega 

bo‘lishi  mumkin.  Rag‘batlantiruvchi  fiskal  siyosati  (fiskal  ekspan-

siya) qisqa davrda davlat sarflarini ko‘paytirish, soliqlar stavkalarini 

pasaytirish  yoki  bu  choralarni  o‘zaro  uyg‘unlashtirish  yo‘li  bilan 

siklik  tanazzulni  yengib  o‘tish  maqsadida  ishchan  iqtisodiy 

faoliyatni  rag‘batlantirishga  yo‘naltiriladi.  Uzoq  davrda  soliq 

stavkalari 

pasayishi 

iqtisodiy 

o‘sish  sur’atining  barqaror 

---

492 

jadallashuvi  va  iqtisodiy  salohiyatning  mustahkamlanishiga  olib 

kelishi mumkin. 

Davlatning, turg‘un fiskal siyosati  qisqa davrda iqtisodiyotning 

“qizib  ketish”ni  bartaraf  etish  maqsadiga  ega  bo‘ladi.  U  davlat 

xarajatlarini taqozo etib iqtisodiy o‘sish va talab inflatsiyasi sur’atini 

pasaytirishga imkon beradi. 

Davlat  fiskal  siyosati  –  bu  davlat  budjeti  daromadlari  va 

xarajatlari  tarkibiy  qismini  o‘zgartirish  orqali  milliy  iqtisodiyotga 

ta’sir qilishni anglatadi. 

“Fiskal” lotincha so‘zidan olingan bo‘lib, xazina degan ma’noni 

bildiradi. Bu o‘z navbatida “xazina siyosati” degan tushunchani ham 

yuzaga  keltiradi.  Fiskal,  ya’ni  xazina  siyosatiga  insoniyat  tarixida 

o‘tgan  yirik  davlat  arboblaridan  biri,  o‘rta  asrlarda  buyuk    saltanat 

barpo  qilgan  Amir  Temur  katta  e’tibor  qilgan.  U  davlatni  idora 

qilish  tizimini  yuzaga  keltirishda  asosan  xazinani  to‘ldiruvchi 

soliqlarga tayangan. 

Shu bois “Temur tuzuklari”da “davlatu saltanat uch narsa bilan: 

mulk,  xazina  va  lashkar  bilan  tirikdir.  Dono  vazir  bularning  ucha-

lasini yaxshi ahvolda saranjom tutadi”, - degan fikr ilgari suriladi. 

Fiskal  siyosatdan  iqtisodiyotni  tartibga  solish  va  uning  mu-

vozanatligini  ta’minlash  dastagi  sifatida  foydalanish  haqidagi  fikr 

ingliz  iqtisodchisi  J.M.Кeynsga  mansubdir

122

.  U  jamiyat  taraqqiyot 

darajasiga  ta’sir  ko‘rsatuvchi  omillarning  3  guruhini  ajratib 

ko‘rsatib,  birinchi  guruhga:  ishchi  kuchining  miqdori  va  malaka 

darajasi,  mavjud  uskunalar  soni  va  sifati,  tatbiq  etiladigan 

texnologiya,  raqobatning  yetuklik  darajasi,  iste’molchining  didi  va 

odatlari,  turli  jadallikdagi  mehnatning  og‘irligi,  nazorat  va  ishlab 

chiqarishni  tashkil  etishning  ahamiyati,  shuningdek  jamiyatning 

tarkibiy  tuzilishini  kiritadi,  J.Кeyns  ikkinchi  guruhiga  mustaqil 

o‘zgaruvchan 

omillarni: 

iste’molga 

moyillik, 

kapitalning 

samaradorligi va foiz normasini, uchinchi guruhga bandlik va milliy 

daromad hajmini kiritgan.  

J.Кeyns 

iqtisodiyotga 

davlatning 

aralashuvini 

mustaqil 

o‘zgaruvchan  omillarga  ajratib,  u  bandlik  va  milliy  daromad 

hajmiga  ta’sir  ko‘rsatadi  deb  hisoblagan.  Bunda  hal  qiluvchi  shart 

                                                           

122

 Кeйнс Дж.M. Общая теория занятости, протцента и денег – M.; Прогресс, 1978. Стр.449 

---

493 

sifatida  davlat  fiskal  va  pul-kredit  siyosati  investitsiyalarni  rag‘bat-

lantirishda namoyon bo‘ladi, deb ko‘rsatadi. 

 Soliqlarni  fiskal  siyosatning  bir  qismi  sifatida  G‘arb  iqtisodiy 

fanida  ko‘rsatib  uni  rag‘batlantiruvchi  va  to‘sqinlik  qiluvchi  dastak 

sifatida ifodalashga alohida e’tibor qaratadi. 

“Fiskal  siyosatning  asosiy  maqsadi  ‒  ishsizlik  va  inflatsiyani 

yumshatishdan 

iboratdir. 

Tanazzul 

davrida 

kun 

tartibida 

rag‘batlantiruvchi fiskal siyosat to‘g‘risidagi masala paydo bo‘ladi. 

U  quyidagilarni  o‘z  ichiga  oladi:  (1)  davlat  xarajatlarining 

ko‘payishi yoki (2) soliqlarning pasayishi, yoxud (1) va (2)ni birga 

qo‘shib olib borish. 

Agar  iqtisodiyotda  ortiqcha  talab  tufayli  paydo  bo‘lgan 

inflatsiya  sodir  bo‘lsa,  bunga  to‘sqinlik  qiluvchi  fiskal  siyosat  mos 

keladi. 

Bunday 

fiskal 

siyosat  quyidagilarni  o‘z 

ichiga  oladi:  (1)  hukumat 

xarajatlarining  kamayishi, 

yoxud 

(2) 

soliqlarning 

ko‘payishi,  yoxud  (1)  va 

(2)ning  birga  qo‘shib  olib 

borilishi. 

Fiskal 

siyosat 

bashartida  iqtisodiyot  oldi-

da inflatsiya ustidan nazorat 

qilish  muammosi  turadigan 

bo‘lsa, hukumat budjetining ijobiy qoldig‘iga tayanishi lozim”

123

. 

XX asrning 20-yillariga kelib, davlat moliya siyosati neoklassik 

oqim  vakillarining  konsepsiyasiga  asoslangan,  uning  asosiy  yo‘na-

lishi quyidagilardan iborat bo‘lgan: davlatning iqtisodiyotga aralash-

masligi; erkin raqobatga asoslangan xo‘jalik faoliyatini tartiblashda 

bozor mexanizmidan samarali foydalanish. 

Davlat  monopolistik  kapitalizmining  rivojlanishi  oqibatida, 

30‒60-yillarga  kelib  moliyaviy  siyosat  negizida  asosan  keynschilik 

va neokeynschilik oqim maktablarining iqtisodiy konsepsiyalari joy 

oldi. 

                                                           

123

  Makkonell  B.,  Stenla  Bryu  S.L.  Ekonomiks:  Prinsipы,  problemы  i  politika  per.s  ang.,  2t,  Izd. 

«Respublika», 1992. 

---

494 

Кeyinchalik  yo‘nalishning  moliyaviy  konsepsiyasida  quyidagi 

asosiy yo‘nalishlar ustuvorlikni egallagan; 

Кengaytirilgan  takror  ishlab  chiqarish  jarayonining  barcha 

muhim muammolarini resurslar taklifini o‘rganish bilan emas, balki 

ularning  sotilishini  ta’minlovchi  talab  nuqtayi  nazaridan  qarab 

chiqish zarur; 

Кapitalistik  iqtisodiyot  har  doim  ham  o‘zini-o‘zi  tartibga 

solishga  layoqatli  emas.  Shunday  ekan,  mehnat  va  kapital  yuqori 

darajada  umumlashgan  sharoitda  davlatning  iqtisodiy  jarayonlarga 

aralashuvi  muqarrardir.  Bunda  davlat  tomonidan  tartibga  solish 

iqtisodiyotni  narx  yordamida  tartiblash  mexanizmi  orqali  to‘ldirib 

borilishi zarur;  

Takror  ishlab  chiqarish  jarayonida  yuzaga  keladigan  ortiqcha 

ishlab  chiqarish,  iqtisodiy  beqarorlik  holatlarining  sababi  talabning 

yetishmasligidandir.  Shunday  ekan  iqtisodiyotdagi  muvozanatlikni 

ta’minlash  muammosini  talab  nuqtayi  nazaridan  hal  qilish  zarur. 

Buning  uchun  Кeyns  “samarali  talab”  tushunchasini  kiritadiki,  u 

daromad  va  bandlik,  iste’mol  va  ishlab  chiqarish  o‘rtasidagi 

muvozanatlikni o‘zida mujassamlashtiradi; 

Davlatning  iqtisodiyotni  tartibga  solishdagi  muhim  dastagi  bu 

budjet  siyosatidir.  Davlat  budjeti  va  moliyaviy  siyosatning  asosiy 

maqsadi  ishchi  kuchi  va  ishlab  chiqarish  uskunalarining  bandligini 

ta’minlashdan iboratdir

124

. 

Iqtisodiyotning  siklli  rivojla-

nishi va inqirozlarni bartaraf etish-

ning  asosiy  dastagi  bu  –  davlat 

xarajatlaridir.  Кeynsning  fikricha, 

uning  shakllanishi,  tuzilishi  va 

o‘sishi “samarali talab”ga erishish-

dagi muhim omildir.  

Shunday  qilib,  Кeyns  davlat 

monopolistik  kapitalislik  iqtisodi-

yotni 

tartibga 

solishda 

yangi 

moliya  nazariyasining  ustuvor  yo‘nalishini  ishlab  chiqdi.  Mazkur 

moliyaviy  siyosat  Кeyns  izdoshlari  tomonidan  (Amerikada  – 

R.Xarrod,  A.Ouken,  U.Xeller,  Buyuk  Britaniyada  –  J.Vaysman, 

                                                           

124

 Кeйнс Дж.M. Общая теория занятости, процента и денег – M.; Progress, 1978. Стр.142 

---

495 

Fransiyada  –  F.Perru,  Yaponiyada  –  К.Emi,  X.Itolar)  amaliyotga 

joriy  etildi.  Bu  40‒60-yillarda  iqtisodiyotni  tartibga  solishda  ijobiy 

natijalarni 

berdi. 

70-yillargacha 

ko‘pchilik  yetakchi 

g‘arb 

davlatlarning  moliya  nazariyasi  va  amaliyoti  asosida  Кeyns  na-

zariyasining qoidalari yotadi. 

Neokonservatorlar  Кeyns  ta’limotining  ayrim  kamchiliklarini 

topib, unga muqobil o‘z konsepsiyalarini ilgari suradi. Bular asosan 

quyidagilardan iborat: 

1. Кeyns konsepsiyasidagi inflatsiyani jilovlash, ishlab chiqarish 

va  bandlikni  kengaytirishda  moliyaviy  dastaklardan  foydalanish 

to‘g‘risidagi  fikriga  qarshi  muomaladagi  pul  miqdorini  kamaytirish 

haqidagi g‘oyalari;  

 Soliqlarning  tez  o‘sishi  ishlab  chiqaruvchi  va  tadbirkorlarning 

moddiy  manfaatdorligini  pasaytirib  yuborishi  sababli  taklifni 

kengaytirish  orqali  iste’molchilik  talabini  muvozanatlashtirish, 

soliqlarni ratsional darajada pasaytirib, erkin xususiy tadbirkorlik va 

bozor raqobatini rivojlantirish to‘g‘risidagi fikrlari;  

Davlatning  iqtisodiyotga  aralashuvi  faqatgina  ayrim  xizmatlar, 

xo‘jalik  faoliyatini  himoya  qilish  bilan  cheklanishi  kerakligi 

to‘g‘risidagi fikrlari; 

Fiskal  siyosat  oldiga  qo‘yilgan  maqsad  va  vazifalardan  kelib 

chiqib,  uning  uchta  yo‘nalishi,  ya’ni  iqisodiy  o‘sishni  rag‘bat-

lantirish,  barqarorlashtirish  va  iqtisodiy  faoliyatni  chegaralash 

siyosatlarni alohida ajratib ko‘rsatish mumkin.  

Iqtisodiy  o‘sish  maqsadlaridan  kelib  chiqilganda,  fiskal  siyosat 

bandlik darajasini va shu orqali YaIM real hajmini oshirishga qara-

tiladi.  Bunda  rag‘batlantiruvchi  fiskal  siyosatning  dastaklari  davlat 

xarajatlarining o‘sishi va soliq stavkalarining pasayishi hisoblanadi 

Boshqacha  aytganda,  hozirgi  davrda  davlatning  budjet  barqa-

rorligini ta’minlashga qaratilgan moliyaviy siyosati iqtisodiy inqiroz 

yoki  turg‘unlik  davrida  budjet  taqchilligini  bartaraf  etish  maq-

sadlariga qaratilishi zarur. 

Agar davlat o‘zining fiskal va xarajatlar siyosatidan foydalanib, 

mahsulot  ishlab  chiqarish  hajmini  bir  me’yorda  ushlab  turishga  va 

narxlarning  barqarorligini  ta’minlashga  intilsa,  bunda  uning  iqtiso-

diyotni  barqarorlashtirish  orqali  iqtisodiy  jarayonlarni  rag‘batlan-

---

496 

tirish  yoki  ushlab  turishga  qaratilgan  moliyaviy  siyosat  turlicha 

maqsadni ko‘zlab, bir-biridan farqlanadi. 

Davlatning  iqtisodiy  faollikni  cheklash  siyosati  real  YaMM 

hajmining  potensial  darajasidan  keskin  farq  qilishini  kamaytirishga 

yo‘naltirilib,  bu  ayni  vaqtda  iqtisodiy  o‘sish  va  uning  tanazzuli 

davrlarida  inflatsiya  va  ishlab  chiqarishdagi  inqirozli  jarayonlardan 

qochishga qaratiladi. 

Iqtisodiyotning  siklli  rivojlanishini  tartibga  solish  orqali 

makroiqtisodiy mauvozanatlikni ta’minlab borishga qaratilgan fiskal 

siyosat  bir  qator  moliyaviy  vosita  va  iqtisodiy  dastaklar  yordamida 

amalga  oshiriladi.  Qo‘llaniladigan  bu  barcha  moliyaviy  vosita  va 

dastaklar  birgalikda  tartibga  solishning  moliyaviy  mexanizmini 

tashkil qiladi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Fiskal 

siyosat 

Iqtisodiy sikl tebranishlarni yumshatish 

Iqtisodiy o‘sish sur’atlarini barqarorlashtirish 

Yuqori bandlik darajasiga erishish 

Nоdiskretsion siyosat 

Namoyon 

bo‘lish 

Asosiy 

maqsadi 

Asosiy dastaklar 

Davlat xarajatlari soliqlar 

Asosiy turlari 

Diskretsion siyosat 

Avtomatik ravishda barqarorlashtiruvchi  

siyosat 

 

---

497