|
2. Sikl to‘g‘risidagi nazariyalar, uning asosiy turlari
Iqtisodiyotning siklli rivojlanish sabablarini izohlash orqali bir
qator nazariyalar vujudga kelgan.
Sof monetar nazariya. Bu nazariya tarafdorlarining fikricha
bozor iqtisodiyotidagi o‘zgarishlarda markaziy o‘rinni pul va kredit
resurslari harakatidagi o‘zgarishlar egallaydi.
Ular fikricha, iqtisodiy faollikning o‘sishi, iqtisodiyotning
ravnaq topishi, uning turg‘unlik bilan almashinib turishiga yagona
sabab pul oqimining o‘zgarishidir. Tovarlarga talabning ortishi
natijasida savdo hajmi, chakana narx o‘sib, ishlab chiqarishning
kengayishiga olib keladi.
Pul oqimi (iste’mol sarflari summasi) pul miqdorining
o‘zgarishi natijasida o‘zgaradi. Pul miqdorining kamayishi iqtisodiy
faoliyat faolligini pasaytiradi.
Pul va kredit tizimi beqaror tavsifga ega ekanligi sababli pul
oqimini barqarorlashtirish qiyinlashadi. Hozirgi paytda kredit pullari
to‘lov va muomala vositasi sifatida asosiy rolni o‘ynaydi. Aynan
bank tizimi kredit pullarni yaratadi, shunga ko‘ra, pul oqimining
o‘zgarishida banklarning hisob stavkalari katta ahamiyat kasb etadi.
Bu nazariyaning ayrim tarafdorlari pulni iqtisodiyotni harakatga
keltiruvchi kuch sifatida qarab, uni muvozanat buzilishiga asosiy
sabab deb ko‘rsatadi.
Ikkinchi guruh iqtisodchilar esa pul tizimi mutanosiblikni
buzmaydi, faqat uning buzilishiga olib keluvchi boshqa omillar
uchun sharoit yaratadi, degan fikrni ilgari suradilar. Shunga mos
ravishda monetar va nomonetar yo‘nalish vujudga keldi. Monetar
nazariyada jamg‘arishning davriy ravishda oshib ketishi va
mutanosiblik buzilishining asosiy sababi sifatida pulning harakatini
ko‘rsatadi. Nomonetar nazariya tarafdorlari esa texnologik
o‘zgarishlar, yangiliklar, ixtirolarning ahamiyatini alohida ta’kidlab,
435
ularning pul jamg‘arishning ko‘payib ketishidagi rolini asoslaydi.
Monetar va nomonetar nazariyalar o‘rtasidagi farq uncha katta
bo‘lmasdan, biri ikkinchisini to‘ldiradi.
Har ikkala nazariya ham oxir-oqibat iqtisodiy faollikning
o‘zgarishiga iste’mol emas, balki investitsiya sabab bo‘ladi, degan
fikrni ilgari suradi.
Yetarlicha iste’mol qilmaslik nazariyasi. Bu nazariyada
daromadlarni ko‘proq jamg‘arib, yetarli darajada iste’mol qilmaslik
iqtisodiyot siklli rivojlanishning asosiy sababi qilib ko‘rsatiladi:
mablag‘ni jamg‘arish, boshqacha aytganda xazinaga aylantirish
turg‘unlikka
olib
kelishi
mumkin,
chunki
bu
mablag‘
investitsiyalash uchun foydalanilmaydi;
pulni jamg‘arish iste’molga sarflarini qisqartirib, iste’mol
tovarlariga talabning qisqarishiga olib keladi;
investitsiyaga nisbatan
pul shaklidagi jamg‘arish
hajmi o‘sib, iste’mol tovar-
lariga talab kamayib borishi
sharoitida, taklif ortganda,
narx pasayadi, iste’mol to-
varlari bozoridagi nomuta-
nosiblik inqirozga olib kela-
di.
Jamg‘arish
nazariyasi.
Bu nazariya iqtisodiy siklni mehnat vositalari yoki kapitallashgan
investitsion tovarlarni ishlab chiqarish hajmi bilan bog‘laydi. Кunlik
va uzoq muddat foydalaniladigan iste’mol tovarlari hamda
investitsion tovarlar ishlab chiqarish sikllari o‘rtasida katta farq
mavjud bo‘ladi. Кunlik iste’mol tovarlari doimiy iste’mol qilinishi
sababli, ularni hajmi o‘zgargan taqdirda ham iqtisodiy faollikda
uncha katta o‘zgarishlar sodir bo‘lmaydi.
Uzoq muddat foydalaniladigan tovarlar domiy ravishda emas,
balki iste’molchi daromadi ko‘paygan taqdirda sotib olinadi. Shu
sababli, bunday tovarlarga talab barqaror emas. Ishlab chiqarishni
uzluksiz davom ettirish talabi esa investitsion tovarlarni doimiy
ravishda ishlab chiqarishni zarur qilib qo‘yadi.
436
Iste’mol o‘sib borishi bilan investitsion tovarlarga talab ham
ortadi. Bunda ishlab chiqarish tarkibida nomutanosibliklar yuz
beradi, ya’ni kundalik va uzoq muddat foydalaniladigan iste’mol
tovarlari hamda investitsion tovarlarni ishlab chiqarish o‘rtasida
nisbatlar buziladi.
Inqirozning sababi ana shu nisbatlarning buzilishidir. Lekin
ko‘pchilik iqtisodchilar yetarli darajada iste’mol qilmaslik
inqirozning sababi emas, balki uning oqibatidir, deb ta’kidlaydilar.
Ya’ni
iste’molchilar
daromadlarini
ko‘proq
jamg‘armaga
ajratganlari uchun emas, balki to‘lov qobiliyatining yetarli emasligi,
ya’ni xarid qilish uchun pulning yetishmasligidan bunday inqiroz
kelib chiqadi.
Psixologik naza-
riya. Iqtisodiyotning
siklli rivojlanishini tu-
shuntirishda psixolo-
gik nazariyalar ham
o‘z o‘rniga ega. Psi-
xologik nazariya ta-
rafdorlari (J.M.Кeyns,
U.Mitchell, F.Xaek va
boshqalarni
kiritish
mumkin.) fikricha, in-
sondagi optimizm va pessimizm faoliyat aktivligiga obyektiv iqti-
sodiy omillar: foiz me’yori, pul oqimi, foyda va boshqa shu kabilar
ta’sir ko‘rsatib, buning natijasida ishlab chiqarishning qisqarishi
yoki kengayishi ro‘y beradi. Кredit tizimining rivojlanishi talab va
ishlab chiqarishning o‘sishi odamlarning ruhiyatini ko‘taradi va
aksincha. Bundan tashqari, kishilarda likvidligi yuqori bo‘lgan pul
jamg‘arishga moyillik ortib borishi o‘z navbatida iqtisodiy rivojlani-
shga ta’sir ko‘rsatadi.
Hozirgi zamon iqtisodiy fanida iqtisodiy siklning 1380 dan ortiq
turlari mavjudligi ta’kidlanadi
112
. Iqtisodiy fanda ularni qisqa, o‘rta
va uzoq muddatli sikllarga ajratish qabul qilingan. Mazkur sikl-
larning barchasi o‘zaro bog‘liq bo‘lib, uzoq muddatli sikllar
112
Экономическая теория: Учебник. - Изд., испр. и доп. / Под общ. ред. акад. В.И.Видяпина,
А.И.Добрынина, Г.П.Журавлевой, Л.С.Тарасевича. – М.: ИНФРА-М, 2005, 469 cтр.
437
oqimida o‘rta va qisqa muddatli, o‘rta muddatli sikllar to‘lqinida esa
bir nechta qisqa muddatli sikllar mavjud bo‘ladi. Ularning
ko‘pchilik iqtisodchilar tomonidan tan olingan asosiy turlari 23.1-
jadvalda ifodalangan.
Кitchin sikli zaxiralar sikli deb ham nomlanadi. Bunda Jozef
Кitchin (1926 y.) o‘zining e’tiborini tovar zaxiralarining harakat
chog‘idagi moliyaviy hisoblar va sotish narxlarini tahlil qilish
asosida 2 - 4 yilgacha davr davomidagi qisqa to‘lqinlarni tadqiq
qilishga qaratadi. Ayniqsa u siklning davomiyligini jahondagi oltin
zaxiralarining tebranishlari bilan bog‘lab, uni 3 yil u 4 oyga teng,
deb hisoblaydi. Biroq qisqa muddatli sikllar sabablarining bunday
izohi bugungi kunda ko‘pchilik iqtisodchilarni qoniqtirmaydi.
Кitchin sikli iste’mol tovarlari bozorida muvozanatlik buzilishi va
tiklanishi davridan iborat bo‘ladi. Har bir sikl iste’mol tovarlariga
talab nisbatlari o‘zgargandagi yangi muvozanatlik bilan tugallanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
