O‘zbeкiston respubliкasi oliy va o‘rta mahsus ta’lim vazirligi

AQSH real milliy daromadi o‘sishiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar 

(1929-1982yy.) 

21.1-jadval 

 

Iqtisodiy o‘sish omillari 

Har bir omil 

salmog‘i (%) 

1. Mehnat xarajatlarining ortishi 

32 

2. Unumdorlikning o‘sishi 

68 

3. Texnika taraqqiyoti 

28 

4. Кapital xarajatlari  

19 

5. Ta’lim va professional tayyorgarlik  

14 

6.  Ishlab  chiqarish  miqyosi  taqozo  qiladigan 

tejash 

9 

7. Resurslarni taqsimlashning yaxshilanishi 

8 

In

v

esti

ts

io

n

 to

v

ar

lar

 

ўз

g

ар

иш

 

 

 

 

 

 

 

Ин

v

ес

ти

ци

ял

ар

ни

нg

 5 

м

лр

d

. сў

м

g

а 

кў

пай

иш

и 

со

ф 

м

ил

ли

й 

ма

h

су

ло

тн

ин

g

 20 

м

лр

d

. сў

м

 м

иqd

ор

g

а 

ўси

ши

g

а 

ол

иб к

ел

са

 

м

ул

ти

пл

ик

ат

ор

 

са

м

ар

ас

и 

4 

g

а 

(2

0:5

) 

тен

g

 бґ

ўл

аd

и.

 

 

         

      

      

   

 

 

=     

    

     

      

    =  

      

      

      

     

    

     

    

х 

 

 

 

ёки

 2

0=4

 х

 5

 

 

рл

ар

 

---

398 

8. Qonunchilik – muassaviy va boshqa omillar 

-9 

Jami 

100 

Amaliy  hayotda  iqtisodiy  o‘sishni  to‘xtatib  turuvchi  omillar 

ham mavjud bo‘ladi.  

Iqtisodiy o‘sishni sekinlashtiruvchi asosiy omillar quyidagilar: 

mehnat muhofazasi; 

atrof-muhitning ifloslanishi; 

ekologik muammolar; 

ishlovchilar mehnat sharoitini yaxshilash; 

xodimlarning sog‘lig‘ini muhofaza qilish; 

tabiiy  ofatlar  va  favqulodda  ro‘y  beradigan  iqtisodiy-siyosiy 

o‘zgarishlar. 

Кeyingi  yillarda  Respublikada  davlat  tomonidan  atrof-muhit 

ifloslanishining  oldini  olish,  xodimlar  mehnat  sharoitini  yaxshilash 

va  sog‘lig‘ini  muhofaza  qilishni  tartibga  solishda  muhim  tadbirlar 

amalga  oshirilmoqda.  Bu  o‘z  navbatida  iqtisodiy  o‘sish  sur’atiga 

so‘zsiz  salbiy  ta’sir  ko‘rsatadi.  Chunki  bunday  tadbirlarni  amalga 

oshirish  tegishli  xarajatlarni  taqozo  qiladi.  Shu  orqali  mehnat 

unumdorligini  oshirish  uchun  zarur  bo‘lgan  mablag‘lar  boshqa 

tomonga jalb qilinadi. 

 

3. Iqtisodiy o‘sish modellari. Iqtisodiy taraqqiyotda 

innovatsiyalarning o‘rni 

 

Iqtisodiy 

o‘sishning 

barcha 

modellari 

«ishlab 

chiqarish  funksiyasi»  kabi 

mahsulot  chiqarish  hajmi  va 

sarf qilingan iqtisodiy resurs-

lar 

miqdori 

o‘rtasidagi 

bog‘liqlikni ko‘rsatadi. 

Shundan kelib chiqib, iq-

tisodiy  o‘sishning  ko‘pchilik 

modellarida  ishlab  chiqarish 

real hajmining ko‘payishi ishlab chiqarish asosiy omillari – mehnat 

(L) va kapital (К) miqdorining o‘zgarishi bilan bog‘lanadi. 

Yalpi talab, yalpi taklif modeli 

---

399 

E.Domar  modeli  -  Bu  model  mehnat  bozorida  ortiqcha  taklif 

mavjud  bo‘lishi,  narx  darajasining  doimiy  taqozo  qilishini  va 

mahsulot  chiqarish  hajmi  faqat  yagona  resurs  –  kapital  miqdoriga 

bog‘liq  bo‘lishini  ko‘rsatadi.  Unga  ko‘ra  investitsiyalarning  o‘sish 

sur’ati  iqtisodiyotda  talab  va  taklif  ko‘payishining  asosiy  omili 

bo‘lib xizmat qiladi. 

 R.F.Xarrod  modeli  ‒  bu  modelga  «tabiiy»  o‘sish  sur’ati 

tushunchasi  kiritiladi.  Bu  faol  aholi  soni  ko‘payishi  va  texnika 

taraqqiyoti  natijasida  kelib  chiqadigan  o‘sish  sur’ati  bo‘lib,  u 

mehnat va kapital omillarining to‘liq bandligini ta’minlaydi.  

R.Solou modelida ‒ ishlab chiqarish omillarining o‘zaro o‘rnini 

bosish mumkinligi hisobga olinadi. Bu modelda iqtisodiy tahlilning 

asosiy  shart-sharoitlari:  kapital  keyingi  unumdorligining  pasayib 

borishi,  ishlab  chiqarish  miqyosidan  olinadigan  samara  va  kapital 

xizmat qilish davrining doimiyligi kabilar hisoblanadi.  

Hozirgi  globallashuv  iqtisodiy  o‘sish  va  umuman  iqtisodiy 

taraqqiyotning muhim omili innovatsiyalar hisoblanib, u YaIMning 

miqdoriy ortishi va sifatining yaxshilanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi.  

Innovatsiya  so‘zi  (lotincha  -innovationem)  mazmunan  “o‘zgar-

tirish”  yoki  “zamonaviylashtirish”  degan  ma’noni  anglatib,  bir 

tomondan  ishlab  chiqarish  jarayonini  boshqa  tomondan  uning 

pirovard natijasi hisoblangan mahsulotning yangilanishini bildiradi.  

Avstriya  iqtisodchisi  I.Shumpeter  innovatsiya  tushunchasini 

ilmiy  atamashunoslikka  kiritib,  unga  “beshta  odatiy  o‘zgarish” 

sifatida tavsif beradi. Bular:  

‒ yangi mahsulotni joriy qilish;  

‒  ishlab  chiqarishning  yangi 

usullarini qo‘llash; 

‒ yangi bozorlarning ochilishi; 

‒  xomashyo  va  yarim  fab-

rikatlar yangi manbalari topilishi; 

‒  ishlab  chiqarishni  tashkil 

qilishdagi yangi o‘zgarishlar. 

Shunday  ekan  innovatsiya, 

Y.Shumpeter  fikricha,  ishlab  chi-

qarish sharoitlarini yangicha uyg‘unlashtirish. 

---

400 

Xalqaro  standartlarga  ko‘ra  innovatsiya,  innovatsion  faoliyat-

ning natijasi sifatida aniqlanadi. 

Aytilgan  yondashuvlarni  umumlashtirib  innovatsiyani  quyidagi 

tarkibda qayd qilish mumkin: 

innovatsiya – yangi mahsulot va xizmat; 

innovatsiya – ishlab chiqarishni tashkil qilishning yangi usullari 

va yangi texnologik jarayonlar.  

Innovatsion  jarayon  –  innovatsiyalarning  yaratilishi,  o‘zlashti-

rilishi  va  tarqalish  jarayonlaridir.  Boshqacha  aytganda,  innovatsion 

jarayon – bu milliy bilimlarning innovatsiyalarga asoslanib borishi-

ning uzluksiz amalga oshadigan jarayoni.  

Innovatsion jarayon o‘z ichiga har doim ikki bosqichni qamrab 

oladi: 

Yangi mahsulotning ishlab chiqarishga tayyor bo‘lgan andozasi 

yaratilish jarayoni; 

O‘zlashtirish,  ishlab  chiqarish  va  tarqatilish  jarayoni.  Buning 

natijasida yaratilgan mahsulot innovatsiyaga aylanadi.  

Innovatsiyalar  bir  qator  mezonlar  asosida  turkumlanadi.  Bular: 

yangilikning darajasi, bozorga ta’sir ko‘rsatishi, texnik o‘lchamlari, 

tarqalish sohasi, qamrab olish ko‘lami, bozordagi mavqei va h.k. 

Jumladan,  yangilikning  darajasiga  ko‘ra  erali,  bazisli  (radikal), 

yaxshilanib  boruvchi  innovatsiyalar  farqlanadi.  Erali  innovatsiya-

larga  dehqonchilik  va  chorvachilikning  o‘zlashtirilishi,  yozuvning 

kashf  qilinishi,  o‘z  qurollari  va  termoyadro  qurollar  kashf  etilishi, 

davlatlarning qaror topishi va boshqa shu kabilarni kiritish mumkin. 

Bazisli  innovatsiya  natijasida  jarayon,  mahsulot  yoki  xizmatlarda 

shunday  katta  o‘zgarish  kashf  qilinadiki,  bu  mavjud  tarmoq  yoki 

bozorning  butunlay  transformatsiyalashuviga  olib  keladi.  Bunga 

internet  tufayli  elektron  biznes  sohasining  paydo  bo‘lishini  misol 

qilib keltirish mumkin. 

Yaxshilanib  boruvchi  innovatsiyalar  sezilarsiz,  noinqilobiy 

o‘zgarishlarni ifodalaydi va ancha qisqa hayot shakliga ega bo‘ladi.  

Innovatsiyalar paydo bo‘lishining muhim shart-sharoiti innova-

tsion muhit hisoblanadi. Innovatsion muhit innovatsion g‘oyalarning 

tug‘ilishi  va  amalga  oshirilishi  uchun  qulay  sharoit  yaratadi. 

Innovatsion  muhit  innovatsion  potensial  mavjud  bo‘lganda  qaror 

---

401 

topadi. Innovatsion potensial turli xil resurslar (intellektual, moddiy 

“moliyaviy, infratuzilmaviy”) ning yaxlitligini tavsiflaydi.  

Milliy  innovatsion  tizim  (MIT)  –  milliy  hudud  doirasida  ilmiy 

bilim va texnologiyalarni yaratish, ro‘yobga chiqarish va tijoratlash-

tirishga  xizmat  qiluvchi  o‘zaro  bog‘liq  bo‘lgan  tuzilmalar 

majmuasidir. 

MIT o‘ziga ikki tarkibiy bo‘linmani qamrab oladi: ilmiy ishlab 

chiqarish  va  institusional.  O‘z  navbatida  ilmiy  ishlab  chiqarish 

tizimi  a)  fan  va  ta’lim;  b)  tadbirkorlik  sektori;  d)  innovatsion 

infratuzilmadan  iborat  bo‘ladi.  Institusional  muhit  davlatning  fan-

texnika sohasidagi faoliyatini va innovatsion siyosatini ta’minlaydi.  

Innovatsion infratuzilma  ishlab chiqarish – texnologik, moliya-

viy va eksport-konsalting tuzilmalardan iborat bo‘lib, quyidagilarni 

o‘z ichiga oladi.  

Ishlab chiqarish ‒ texnologik infratuzilma; 

texnoparklar; 

innovatsion – texnologik markazlar;  

biznes inkubatorlar;  

texnologiyalar transferi markazlari; 

innovatsion –sanoat klasterlari; 

maxsus iqtisodiy zonalar; 

moliyaviy infratuzilma; 

turli tipdagi fondlar (budjet, venchur, sug‘urta, investitsion);  

xususiy investorlar; 

fond bozorlari; 

eksport – konsalting infratuzilma; 

konsalting  markazlari  (moliya,  investitsiya,  marketing,  boshqa-

ruv va h.k.); 

xizmat  ko‘rsatish  bo‘yicha  muassasalar  (intellektual  mulk, 

standartlashtirish, sertifikatlash); 

axborot – analitik markazlar, internet resurslar. 

Innovatsion jarayonlarning jadalligi va samaradorligi davlatning 

innovatsion  siyosatiga  bog‘liq.  Davlatning  bu  siyosati  asosan 

quyidagi yo‘nalishlarda amalga oshiriladi: 

milliy 

mahsulot 

raqobatbardoshligini 

ta’minlaydigan 

innovatsion faoliyatni kuchaytirishi; 

---

402 

zamonaviy  texnologiyalar  asosidagi  innovatsiyalarni  qo‘llab-

quvvatlash; 

yangi  mahsulotlar  va  ilg‘or  texnikaviy  ishlanmalarga  yo‘nal-

tirilgan ilmiy tadqiqot va konstruktorlik loyihalarni moliyalashtirish; 

davlat tomonidan tartibga solishni bozor innovatsion mexanizm 

samarali  amal  qilishi  va  intellektual  mulkni  himoyalash  bilan 

qo‘shib olib borish; 

innovatsiyalar  asosida  rivojlanishning  qonunchilik  va  axborot 

bazasini yaratishni kengaytirish; 

texnologiyalarning jahon bozoriga transfertida xalqaro innovat-

sion hamkorlik va milliy innovatsion tadbirkorlikni himoya qilishga 

. 

Davlatning  amalga  oshiradigan  maqsadli  innovatsion  siyosati 

natijasida  respublikada  2020-yilda  yuqori  texnologik  tarmoqlar 

mahsuloti  31%ga  o‘sib,  yalpi  ichki  mahsulotda  innovatsion 

mahsulotlar ulushi 22% gacha ortishi zarur

90

.