|
XIV bob. TADBIRКORLIК FAOLIYATI VA
TADBIRКORLIК КAPITALI
1. Tadbirkorlik faoliyatining mohiyati va uning asosiy
belgilari.
2. Tadbirkorlik faoliyatining shakllari va tamoyillari.
3. Tadbirkorlik kapitalining mohiyati, doiraviy aylanishi va
uning bosqichlari.
4. Tadbirkorlik kapitalining aylanishi. Asosiy va aylanma
kapital.
5. Asosiy kapitalni takror ishlab chiqarish va undan
foydalanish samaradorligi.
1. Tadbirkorlik faoliyatining mohiyati va uning asosiy belgilari
Tadbirkorlikning tarixi juda uzoq o‘tmishga borib taqalsa-da,
uning hozirgi zamon tushunchasi XVIII asrda paydo bo‘lgan va
ko‘pincha «Mulkdor» iborasi bilan bir xil tushunilgan.
Кeyinchalik real xo‘jalik hayotida ishtirok etuvchi kapitalning
mulkdor kapitaldan ajralib chiqishi natijasida «tadbirkorlik»
tushunchasi «mulkdor» tushunchasiga to‘g‘ri kelmay qoladi.
Tadbirkorlik faoliyatining mohiyati to‘g‘risidagi qarashlar ham
o‘zining evolutsion rivojlanishiga ega. Jumladan, R.Кontilon
Tadbirkor, bu noaniq daromadga ega kishilar. Tavakkalchilik xatari
uning bosh xususiyatidir, deb bu atamani iqtisodiy fanga ham olib
kirgan bo‘lsa, A.Smit Tadbirkorga tijorat bilan shug‘ullanib, foyda
olish maqsadida tavakkalchilik qiluvchi mulk egasi sifatida qaraydi.
J.B.Sey fikricha tadbirkor, iqtisodiy agent sifatida foyda olish
uchun o‘z tajribasi va bilimini tavakkalchilik xataridan qo‘rqmay
ishga soluvchi.
270
V.Zamberg qarashicha, u foydaning o‘sishini maqsad qilib
qo‘yadigan, xatarga tayyor turadigan va kishilarni birlashtira
oladigan tashabbuskor shaxs.
Tadbirkorlik to‘g‘risidagi g‘oyalar asoschilaridan hisoblangan
I.Shumpeter tadbirkor, ishlab chiqarish omillari uyg‘unlashuvining
yangi nisbatini izlovchi, iqtisodiy o‘sishi ta’minlovchi va novatorlik
xususiyatlari yuqori darajada rivojlangan shaxs deb e’tirof etadi.
Hozirgi zamon ilmiy adabiyotlarida ham tadbirkorlikka foyda
olish maqsadini ko‘zlab xo‘jalik yuritish san’ati, iqtisodiy va
tashkiliy ijodkorlik, tashabbusning erkin namoyon bo‘lishi,
novatorlik, xavf-xatarga nisbatan tayyor bo‘lish va shu kabi ko‘p
qirrali tomonlari bilan qaraladi.
Tadbirkorlik faoliyati
mulkiy mas’uliyat ostida, mavjud
qonunlar doirasida, daromad olish maqsadida, tahlika bilan amalga
oshiriladigan iqtisodiy faoliyatdir.
Tadbirkorlik faoliyatini olib borish uchun albatta mulk egasi
bo‘lish shart emas, u zarur vositalarni ijaraga yoki qarzga olishi va
boshqalar mulki asosida ish yuritishi mumkin.
Tadbirkor bozordagi talabni qondirish imkoniyatlarini oldindan
ko‘ra oladi va buning uchun zarur bo‘lgan sarmoyalarni jalb qiladi,
ishchi kuchi va ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqarish
jarayonida birlashtiradi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarishda foyda-
laniladigan mulk va boshqa boyliklar tadbirkorlik faoliyatisiz o‘zini
iqtisodiy jihatdan to‘la ro‘yobga chiqara olmaydi va shubhasiz,
yetarlicha daromad keltirmaydi. Tadbirkor foyda olish maqsadida
ishlab chiqarishning yagona jarayonida iqtisodiy resurslarini
birlashtirish
tashabbusini
oladi.
Tadbirkorlik
faoliyati
tushunchasining mazmuni uning belgilarida yanada aniqroq
ifodalanadi.
Tadbirkor biznesni yuritish, foydani ko‘paytirish bo‘yicha
asosiy qarorlar qabul qiladi, bu qarorlar korxona faoliyatining
maqsadini aniqlab beradi.
Tadbirkor biznes g‘oyasini ishlab chiqishda iqtisodiy resurslar
uchun to‘lovlarni amalga oshirishda va xo‘jalik faoliyatini tashkil
qilishda mas’uliyatni o‘z zimmasiga oladi.
271
Tadbirkor – yuqori foyda ketidan quvib, yangi mahsulotlar,
yangi ishlab chiqarish texnologiyasi yoki hatto biznesni tashkil
qilishning yangi shakllarini tijorat asosida joriy qilishga harakat
qiluvchi tashabbuskor shaxs hisoblanadi.
Tadbirkorlik – bu tahlikaga boruvchi faoliyatdir. Tahlika
daromad olmaslik yoki zarar ko‘rish ehtimolini bildiradi. Bunda
tahlikaning ishlab chiqarish, tijorat, moliyaviy, kredit va foizli
turlari farqlanadi.
Hozirgi zamon tadbirkori yangiliklarni joriy eta oladigan, ishlab
chiqarish omillaridan oqilona foydalanib iqtisodiy o‘sishni
ta’minlaydigan, o‘zi va butun jamiyat boyligini oshira oladigan
bo‘lishi zarur.
Tadbirkorlikning rivojlanishi, o‘z navbatida, bir qator sharoitlar-
ning mavjud bo‘lishini taqozo etadi, ular asosida umuman tovar
ishlab chiqarishning umumiy ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlari
yotadi.
Birinchidan, tadbirkor xo‘jalik yuritishda uning biron turini
tanlash, ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish, uni o‘zgarish-
larga moslashtirish, manbalarni tanlash, resurs topish, mahsulot
sotish, ularga narx belgilash, foydani tasarruf qilish va shu kabilar
bo‘yicha ma’lum huquq va erkinliklar mavjud bo‘lishini taqozo
etadi.
272
Ikkinchidan, tadbirkor ishlab chiqarish vositalariga, ishlab
chiqarilgan mahsulot va olingan daromadga mulkchilik huquqiga
ega bo‘lishi kerak. Tadbirkorlik faoliyati mulkdorning o‘zi
tomonidan ham, uning mol-mulki asosida ish yurituvchi subyekt
tomonidan ham amalga oshirilishi mumkin.
Ma’lumki, tadbirkorlik faoliyatining vazifasi nafaqat foyda
olishga, balki uni qaysi maqsadlarda ishlatish va samarali sarflash
yo‘llarini topishga qaratiladi, bunda yuqori raqobatbardoshlilikni
saqlab turish, xo‘jalikni takomillashtirish, kengaytirish va shu
kabilarni amalga oshirishga asoslanadi.
Uchinchidan, xo‘jalik yuritish yo‘lini erkin tanlash, daromadni
investitsiyalash imkoniyati va shu kabilarni real ta’minlaydigan
ma’lum iqtisodiy muhit va ijtimoiy siyosiy sharoitlar yaratilishi
zarur.
To‘rtinchidan, erkin tadbirkorlik, mulkchilik va o‘zlashti-
rishning turli-tuman shakllari va turlarini taqozo qiladi.
Yetarli moliyaviy manbalarga, yaxshi ma’lumot va malakaviy
tayyorgarlikka ega bo‘lish, umumiy tijorat qonunchiligi, soliq
bo‘yicha imtiyozlar, tadbirkorlik muhiti va uni rivojlantirishda
jamiyat
manfaatdorligining
mavjud
bo‘lishi
tadbirkorlikni
rivojlantirishning navbatdagi shart-sharoitlari hisoblanadi.
Yuqorida ko‘rib chiqilgan barcha shart-sharoitlar mavjud
bo‘lgan davlatlarda tadbirkorlik yaxshi rivojlanadi, aks holda
faoliyatning bu turi xufyona iqtisodiyot sohasiga o‘tib ketadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
