O‘zbeкiston respubliкasi oliy va o‘rta mahsus ta’lim vazirligi

9.2-chizma. Taklif bo‘yicha narx egri chizig‘i. 

Monopolistlar  mahsulotlarning  sun’iy  taqchilligini  vujudga 

keltirish  maqsadida  o‘z  tovarlarini  sotish  hajmini  ataylab  qisqar-

tiradilar.  Bozorda  tovarlarning  yetishmasligi  monopol  yuqori 

narxlarning o‘sishiga olib keladi.  

Monopoliyalar  narxni  oshirishning  har  bir  yangi  jarayonida 

tovarlarni  ishlab  chiqarish  va  sotish  hajmini  qisqartirishdan 

ko‘rilgan  zararni  hisobga  oladi.  Daromaddan  bunday  yo‘qotish-

larning oldini olish maqsadida ular narxlarni yanada yuqori darajada 

belgilaydilar.  Shu  bilan  bir  vaqtda  monopoliyalar  mahsulotlarning 

qisqargan  hajmini  sotishdan  olingan  tushum  yo‘l  qo‘yilgan 

yo‘qotishni  qoplashi  hamda  daromad  miqdorining  o‘sishini 

ta’minlashini nazorat qilib turadilar.  

Umumiy  talab  bo‘yicha  narxning  o‘zgarishi  quyidagi  miqdoriy 

bog‘liqlikni  aks  ettiradi:  taklifga  nisbatan  xaridorlarning  ommaviy 

talabi qanchalik katta bo‘lsa, bozor narxi darajasi shunchalik yuqori 

bo‘ladi  va  aksincha,  talabning  kamayishi  bilan  bozor  narxi  pasayib 

boradi. Bu bog‘liqlik rasmda yaqqolroq aks ettirilgan. 

Chizmadan  ko‘rinadiki,  tik  o‘qda  muayyan  tovarlarga  talab 

hajmining  ko‘payib  borishi,  yotiq  o‘qda  esa  mahsulot  birligiga 

bo‘lgan  narx  darajasining  oshib  borishi  aks  ettirilgan.  Talab 

bo‘yicha  narx  egri  chizig‘i  (R1R2)  bozor  narxining  xaridorlarning 

ommaviy talabiga bog‘liqligini ifodalaydi. 

Monopolist  o‘zi  uchun  zarur  bo‘lgan  tovarni,  masalan,  qishloq 

xo‘jaligi  xomashyosini  oldindan  past  narxlarda  sotib  olib,  uning 

---

188 

katta  miqdordagi  zaxirasini  tayyorlab  qo‘yadi.  Bu  esa  unga  yangi 

hosilning  yig‘im-terimi  davrida  o‘zi  sotib  olayotgan  xomashyoga 

monopol  past  narxlarni  o‘rnatish  imkonini  beradi.  Bunday  past 

narxlarda  monopolist  juda  katta  foyda  oladi.  Bunga  g‘arb 

mamlakatlari  monopsoniyalari  tomonidan  ancha  vaqtdan  buyon 

Osiyo,  Afrika  va  Lotin  Amerikasi  mamlakatlari  tadbirkorlari  va 

mayda  tovar  ishlab  chiqaruvchilaridan  sotib  olinayotgan  arzon 

xomashyoni misol tariqasida keltirish mumkin. Afrikadan an’anaviy 

tarzda  eksport  qilinuvchi  bir  qator  tovarlar  (choy,  kofe,  kakao  va 

h.k.)ga ham azaldan o‘ta past narxlar o‘rnatib kelinadi.