O‘zbeкiston respubliкasi oliy va o‘rta mahsus ta’lim vazirligi

3. Davlat iqtisodiy siyosatining asosiy yo‘nalishlari va tartibga 

solish dastaklari 

 

Davlatning  iqtisodiy  siyosati  —  bu  iqtisodiyotni  tartibga  solish 

va  iqtisodiy  o‘sishni  rag‘batlantirish,  bandlikni  ta’minlash  va 

inflatsiyani  oldini  olish  orqali  aholi  farovonligini  oshirib  borishga 

qaratilgan chora-tadbirlaridir. 

---

546 

Davlatning  iqtisodiy  siyosati  har  doim  mamlakat  iqtisodiy 

rivojlanishining  ichki  va  tashqi  sharoitlarini  hisobga  oladi.  Bunda 

eng  avval  mamlakat  iqtisodiyotining  holati,  xalqaro  iqtisodiy 

konyunkturaning  milliy  iqtisodiyotga  ta’siri,  undan  kutilayotgan 

o‘zgarishlar,  mamlakat  zimmasiga  olgan  xalqaro  majburiyatlar, 

milliy iqtisodiyotning resurslar bilan ta’minlanish darajasi kabilarga 

e’tibor qaratiladi.  

Davlatning iqtisodiy siyosati milliy manfaatlardan kelib chiqqan 

holda  ma’lum  maqsadlarni  ko‘zlaydi.  Bulardan  asosiylari  quyida-

gilar: 

1.  Barqaror  iqtisodiy  o‘sishni  rag‘batlantirish.  Bu  yalpi  ichki 

mahsulotning bir maromda va yetarli sur’atlar bilan o‘sishiga sharoit 

hozirlashni  bildiradi,  chunki  u  qanchalik  tez  o‘ssa,  mamlakat 

iqtisodiy qudrati shunchalik ortadi.  

2.  Milliy  iqtisodiyotning  mustaqilligini  mustahkamlash.  Iqti-

sodiyot  qanchalik  mustaqil  bo‘lsa,  shunchalik  milliy  manfaatlarga 

ko‘proq xizmat qiladi. 

3.  Iqtisodiy  xavfsizlikni  kafolatlash.  Bu  iqtisodiy  oqimlar 

uzluksizligini,  ya’ni  takror  ishlab  chiqarishning  to‘xtovsiz  davom 

etishini, iqtisodiy falajlikka yo‘l qo‘yilmasligini bildiradi. 

4.  Milliy  pul  barqarorligini  ta’minlash.  Bu  mamlakatdagi  pul 

muomalasining  me’yorida  borishiga  erishish,  uni  iqtisodiy  aloqa-

larning barqaror vositasiga aylantirish imkonini beradi. 

5.  Aholi  turmush  farovonligini  muttasil  oshirib  borish.  Bu 

iqtisodiyotning 

ijtimoiyligini 

to‘laroq 

yuzaga 

chiqarishga 

ko‘maklashadi. 

6.  Milliy  xo‘jalikning  xalqaro  integratsion  jarayonlarda  faol 

ishtirok etishga erishish. Bu mamlakatning jahon iqtisodiyotida o‘z 

o‘rnini  topishi,  xalqaro  iqtisodiy  munosabatlarning  teng  huquqli 

ishtirokchisiga aylanishiga erishishga sharoit yaratadi.  

7.  Bular  iqtisodiy  siyosatning  strategik,  ya’ni  uzoq  davrga 

mo‘ljallangan  maqsadi  hisoblanadi.  Davlat  strategik  maqsadlardan 

kelib  chiqib  qisqa  davrdagi  vazifalarini  belgilaydi.  Bular  jumlasiga 

iqtisodiy  tanglikdan  chiqib  ketish,  narxlarning  barqarorligini  ta’-

minlash,  investitsion  faollikni  rag‘batlantirish,  eksport  salohiyatini 

oshirish,  innovatsion  rivojlanishni  ta’minlash,  yangi  tashqi  bozor-

larga kirib borish kabilar kiradi. 

---

547 

Davlat milliy iqtisodiyotni tartibga solishda bir qator usullardan 

foydalanadi.  Bu  usullarni  umumlashtirib  quyidagicha  guruhlash 

mumkin: 



 bevosita ta’sir qilish usullari;  



 bilvosita ta’sir qilish usullari; 



 tashqi iqtisodiy usullar. 

Markazdan  boshqarish  tartibi  ustun  bo‘lgan  mamlakatlarda 

davlatning  iqtisodiy  jarayonlarga  aralashuvida  bevosita  ta’sir  qilish 

usullari  ustun  bo‘lsa,  bozor  iqtisodiyoti  esa  birinchi  navbatda 

iqtisodiy jarayonlarni bilvosita tartibga solish bilan bog‘langan. Shu 

bilan  birga  barcha  mamlakatlarda  iqtisodiyotning  davlat  sektori 

mavjud. Davlat xilma-xil shakldagi kapitalga egalik qiladi, kreditlar 

beradi,  korxonalarga 

mulkdor  hisoblanadi. 

Bu 

davlatning 

ijtimoiy 

kapitalning 

bir  qismiga  egalik 

qilishiga olib keladi.  

Davlat 

iqtisodiyotni  bevosita 

tartibga 

solishda 

ma’muriy 

vosi-

talardan 

foydalaniladi. 

Ma’muriy 

vositalar 

davlat  hokimiyati  kuchiga  tayanadi  va  taqiqlash,  ruxsat  berish  va 

majbur qilish xususiyatidagi tadbirlarni o‘z ichiga oladi. 

Tartibga  solishning  ma’muriy  vositalaridan  foydalanilganda 

yaxlit  takror  ishlab  chiqarish  jarayoni  yoki  uning  alohida  tomon-

larini  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  tartibga  solish  ko‘zda  tutiladi.  Ayniqsa, 

ishlab  chiqarish  tanazzulga  uchragan  davrda  iqtisodiyotga  bilvosita 

ta’sir  qilish  tadbirlari  kam  samarali  bo‘lib,  ma’muriy  vositalardan 

foydalanishga ustunlik beriladi. Bu usullardan quyidagilarni alohida 

ko‘rsatish mumkin:  

a) iqtisodiyotning ayrim bo‘g‘inlari 



 transport, aloqa, atom  va 

elektr-energetika,  kommunal  xizmat  va  boshqalarni  bevosita 

boshqarish.  Bunda  davlat  mulk  sohibi  va  tadbirkor  sifatida  o‘ziga 

---

548 

qarashli  korxona  va  tashkilotchilar  iqtisodiy  hayotida  faol 

qatnashadi.  Davlat  tadbirkorligi,  ma’lum  doirada  amal  qilib, 

ko‘pincha  texnologiya  sharoiti  xususiy  kapital  uchun  qulay 

bo‘lmagan korxonalar doirasi bilan cheklanadi. Davlat tadbirkorligi 

bir  tomondan,  ma’lum  sharoitlarda  iqtisodiy  o‘sish  uchun  zarur 

bo‘lsa,  ikkinchi  tomondan,  vaqt  o‘tishi  bilan  samarasiz  bo‘lib 

qolishi  ham  mumkin.  Bunday  holda  ular  xususiy  tadbirkorlik 

obyektiga aylantiriladi.  

Respublikada  “Iqtisodiyotni  erkinlashtirishdagi  bosh  vazifa 



 

davlatning  funksiyalarini  qisqartirish  uning  korxonalar  xo‘jalik 

faoliyatiga  birinchi  galda  xususiy  biznes  faoliyatiga  aralashuvini 

cheklash

131

” hisoblanadi; 

b)  narxlar va ish haqini qotirib qo‘yish siyosati: 

bu  iqtisodiyotga  aralashishning  antiinflatsion  tadbirlar  hisoblanib, 

inflatsiyaning  yumshatishga  qaratiladi.  Mazkur  siyosatni  yuritishda 

narxlar  va  ish  haqini  oshirish  qonun  bilan  taqiqlandi  yoki  ma’lum 

doira  bilan  cheklanadi.  Antiinflatsion  tadbirlar  orqali  inflatsiya 

darajasining pasayishi investitsiyalarga rag‘bat beradi;  

d)  ish  bilan  bandlilik  xizmati  faoliyati  (mehnat  birjalari)  ni 

tashkil qilish: 

davlat 

bu 

faoliyatni 

tashkil  qilish  bilan  ish-

sizlikni 

qisqartirish 

cho-

ralarini ko‘radi. Ularni zarur 

kasblarga  qayta  tayyorlaydi, 

ish 

bilan 

ta’min-

lanmaganlarga  nafaqa  be-

radi,  muhtojlarga  yordam 

ko‘rsatadi; 

e)  iqtisodiy  sohani  tar-

tibga  solishni  ko‘zda  tutuv-

chi qonunlarni ishlab chiqish 

                                                           

131

 Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар. Т.: “Янги асар авлоди”, 2001-йил. 62-

бет . 

 

---

549 

va  qabul  qilish  (monopoliyaga  qarshi  qonunchilik,  tadbirkorlik 

to‘g‘risidagi,  bank  sohalari,  qimmatli  qog‘ozlar  bozorining 

faoliyatini tartibga solishni ko‘zda tutuvchi qonunlar). 

Shu  orqali  bozor  munosabatlarining  rivojlanishi  qonun  yo‘li 

bilan kafolatlanadi, turli mulk shakllarining daxlsizligi ta’minlanadi, 

monopoliyalarga  yo‘l  berilmaydi  va  erkin  raqobatga  sharoit 

yaratiladi.  Iqtisodiyotni  bilvosita  tartibga  solishda  iqtisodiy  dastak 

va vositalarga ustunlik beriladi. 

IDTTSda 

asosiy 

kapitalga 

hisoblanadigan 

jadallashgan 

amortizatsiya  ajratmalari  alohida  rol  o‘ynaydi.  U  hozirgi  sharoitda 

jamg‘arish  va  iqtisodiyotdagi  tarkibiy  o‘zgarishlarni  rag‘bat-

lantirishning asosiy vositasi hamda iqtisodiy sikl va bandlikka ta’sir 

ko‘rsatuvchi muhim dastak hisoblanadi.  

Iqtisodiyotni  tartibga  solishda  davlat  kapital  qo‘yilmalari 

muhim rol o‘ynaydi. Jumladan, bozor konyunkturasi yomonlashgan, 

turg‘unlik  yoki  inqiroz  sharoitida  xususiy  kapital  qo‘yilmalar 

qisqaradi, davlat investitsiyalari esa odatda o‘sadi. Shu orqali davlat 

ishlab chiqarishda tanazzul va ishsizlikning o‘sishiga qarshi turishga 

harakat qiladi.  

Davlat  kapital  qiymatlari  iqtisodiyot  tarkibiy  tuzilishidagi 

o‘zgarishlarda  ham  sezilarli  o‘ringa  ega  bo‘ladi,  masalan,  davlat, 

xususiy  kapitalining  oqib  kelishi  yetarli  bo‘lmagan  mintaqalar, 

tarmoqlar  yoki  faoliyat  sohalarida  yangi  obyektlar  qurish  va 

eskilarini  qayta  qurollantirish  orqali  iqtisodiyot  tarkibiy  tuzilishiga 

ta’sir ko‘rsatadi. Bulardan tashqari davlat kapital qo‘yilmalari ilmiy 

tadqiqot  ishlarida,  kadrlar  tayyorlashda,  tashqi  savdo  va  chetga 

kapital chiqarishda ham katta rol o‘ynaydi.  

IDTTSning  oliy  shakli  davlat  iqtisodiy  dasturlari  hisoblanadi. 

Uning  vazifasi  tartibga  solishning  barcha  usuli  va  vositalaridan 

kompleks  foydalanishdan  iborat.  Iqtisodiy  dasturlar  o‘rta  muddatli, 

favqulodli  va  maqsadli  bo‘lishi  mumkin.  O‘rta  muddatli 

umumiqtisodiy  dasturlar  odatda  besh  yilga  tuziladi.  Favqulodli 

dasturlar tig‘iz vaziyatlarda, masalan, inqiroz, ommaviy ishsizlik va 

kuchli  inflatsiya  sharoitlarida  ishlab  chiqilib,  qisqa  muddatli 

xususiyatga  ega  bo‘ladi.  Bunday  maqsadli  dasturlarning  obyekti 

tarmoqlar, mintaqalar, ijtimoiy sohalar va ilmiy tadqiqotlarning har 

xil yo‘nalishlari bo‘lishi mumkin. 

---

550 

IDTTS  tashqi  iqtisodiy  usullar  yordamida  ham  amalga 

oshiriladi.  Bunda  maxsus  vosita  va  dastaklar  orqali  mamlakatning 

tashqi  dunyo  bilan  amalga  oshiriladigan  xo‘jalik  aloqalariga 

bevosita ta’sir ko‘rsatiladi. 

Tovarlar,  xizmatlar,  kapital  va  fan-texnika  yutuqlari  eksportini 

rag‘batlantirish  tadbirlari,  eksportni  kreditlash,  chet  ellardan 

investitsiyalar  va  eksport  kreditlarini  kafolatlash,  tashqi  iqtisodiy 

aloqalarga cheklashlar kiritish yoki bekor qilish, tashqi savdoda boj 

to‘lovlarini  o‘zgartirish,  mamlakat  iqtisodiyotiga  chet  el  kapitalini 

jalb  qilish  yoki  cheklash  bo‘yicha  tadbirlar,  mamlakatga  chetdan 

ishchi kuchini jalb qilish, xalqaro iqtisodiy tashkilotlarda va davlat-

lararo  uyushmalarda  qatnashish  mamlakatlarning  tashqi  iqtisodiy 

aloqalarini tartibga solishning asosiy vositalaridir.  

Shunday  qilib,  IDTTSning  qarab  chiqilgan  barcha  ichki  va 

tashqi  iqtisodiy  usullari  birgalikda  milliy  iqtisodiyotdagi  takror 

ishlab chiqarish jarayoniga va mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqa-

lariga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.  

Davlat  o‘zining  iqtisodiy  siyosatini  tartibga  solishning  turli 

vositalari  yordamida  amalga  oshiradi.  Bular  birinchidan,  tartibga 

solishning  iqtisodiy  vositalar  bo‘lib,  ularga  soliqlar,  subsidiyalar, 

hisob stavkalari, davlat buyurtmalari, investitsiyalari va transfertlari, 

turli  iqtisodiy  sanksiyalar  kiradi.  Ikkinchisi,  huquqiy  vositalar.  Bu 

iqtisodiy  faoliyat  tartibi  va  qoidalarini,  uning  davlat  tomonidan 

rag‘batlantirilishini belgilab beruvchi qonunlarni, ularga mos ravish-

dagi qonun osti hujjatlarni ishlab chiqish, ularni qabul qilish va joriy 

etishdan iboratdir. 

Uchinchisi, ma’muriy vositalar. Ma’muriy vositalar qo‘shimcha 

hisoblanib,  u  bozor  tizimida  yaxshi  natija  bermaganida  cheklangan 

holda qo‘llaniladi.