|
IV bob. IJTIMOIY-IQTISODIY TIZIMLAR VA
MULКCHILIК MUNOSABATLARI
1. Iqtisodiy tizim tushunchasi va uning tarkibiy tuzilishi.
2. Iqtisodiy tizimlar turkumlanishiga turlicha yondashuvlar.
Iqtisodiy tizim modellari.
3. Mulkchilik munosabatlarining mohiyati va iqtisodiy
mazmuni. Mulkchilik shakllari.
4. O‘zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va
xususiylashtirish maqsadi, yo‘llari va usullari.
1. Iqtisodiy tizim tushunchasi va uning tarkibiy tuzilishi
Tizim (yunoncha systema – qismlardan tarkib topgan, birlash-
gan) – bu bir-biri bilan aloqa va munosabatda joylashgan hamda
ma’lum bir yaxlitlikni tashkil qiluvchi tarkiblar yig‘indisidir.
Jamiyat o‘zining turli iqtisodiy va ijtimoiy hayot sohalari bilan
murakkab tizim sifatida namoyon bo‘ladi. Bular moddiy, ijtimoiy,
siyosiy va ma’naviy sohalardir. Bu barcha sohalar bir - biri bilan
funksional bog‘liq, ya’ni ularning birisiz boshqasini tasavvur qilish
qiyin.
Shunday qilib, tizim deb elementlar, qismlardan iborat o‘zaro
uzviy bog‘langan, ma’lum tartib asosida tarkib topgan butunlik
tushuniladi. Iqtisodiy aloqalar, jarayonlar misoli zanjir bo‘lsa, har
bir xo‘jalik yuritish subyekti ana shu zanjirning halqasi tarzida
namoyon bo‘ladi. Bu aloqalar, munosabatlar xo‘jalik faoliyati
yuritayotgan kishilar o‘rtasida yuz beradi. Shuning uchun ham
odatda ularni ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar deb yuritiladi.
Hozirgi dunyo turli-tuman iqtisodiy tizimlar mavjudligi bilan
tavsiflanadi. Ular muayyan tarixiy davrlarda vujudga keladi,
rivojlanadi, biri ikkinchisi bilan almashinadi. Jamiyat hayotini
yaxshiroq tushunish uchun uning tarixiy taraqqiyot jarayonini bir
butun holda ko‘rib, rivojlanish bosqichlarini, tahlil qilish katta
ahamiyatga ega.
65
Iqtisodiy tizim jamiyatdagi turli xo‘jalik yurituvchi subyektlar
o‘rtasida iqtisodiy munosabatlar, aloqalar, jarayonlarni bir butun
holda, muayyan tarzda tarkib topishi va tartibga solinishini
ifodalaydi.
Iqtisodiy tizim – bu zamon va makonda amal qilinadigan
iqtisodiy munosabatlar, iqtisodiyotni tashkil qilish shakllari, xo‘jalik
yuritish mexanizmi va iqtisodiy muassasalarning o‘zaro uzviy
bog‘liqlik asosida tarkib topgan yaxlit tuzilmasidir.
Iqtisodiy tizimlarning tarkibiy qismlari bu: iqtisodiy muno-
sabatlar, xo‘jalik yuritish shakllari, texnologiya va ishlab chiqa-
rishning tabiiy shart-sharoitlari, xo‘jalik yuritish mexanizlari,
iqtisodiy muassasalardir.
Iqtisodiy munosabatlar bizga oldindan ma’lum bo‘lganidek
kishilar uchun zarur bo‘lgan hayotiy ne’matlarni va vositalarni
takror ishlab chiqarish jarayonida vujudga keladigan iqtisodiy aloqa
va munosabatlarni ifodalaydi
Iqtisodiy munosabatlarning ikki turini ajratib ko‘rsatish
mumkin:
Tashkiliy iqtisodiy munosabatlar – ishlab chiqarish jarayonini
tashkil qilish orqali vujudga keladi. U ijtimoiy - iqtisodiy shaklidan
qat’iy nazar ishlab chiqarishning holatini ifodalaydi. Bunga mehnat
taqsimoti, uning ixtisoslashishi va kooperatsiyasi, ishlab chiqa-
rishning to‘planishi va uyg‘unlashtirilishi natijasida vujudga kela-
digan munosabatlarni kiritish mumkin.
Ijtimoiy - iqtisodiy munosabatlar – hayotiy ne’mat va
vositalarni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayriboshlash va iste’mol
qilish jarayonida vujudga keladi.
Xo‘jalik yuritish shakllari iqtisodiy faoliyatni har xil darajada
turlicha tashkil qilinishidir.
Texnologiya bu ishlab chiqarish omillarini uyg‘unlashtirishning
o‘ziga xos usullaridir.
Iqtisodiy mexanizm – bu iqtisodiy taraqqiyotni ta’minlovchi va
bir-birini taqozo etuvchi vositalar bo‘lib, unga iqtisodiy stimullar,
iqtisodiy faoliyatni (ishlab chiqarish, ayriboshlash va iste’molni)
tashkil etish hamda tartibga solish usullari kiradi.
Iqtisodiy munosabatlar bir vaqtda ijtimoiy - iqtisodiy tizim
bazisi ham hisoblanadi. Uning ustida mazkur iqtisodiy tizimga xos
66
bo‘lgan alohida siyosiy, huquqiy, mafkuraviy, milliy, axloqiy,
oilaviy va boshqa ijtimoiy munosabatlar hamda tartibotlarning
alohida turlari vujudga keladi. Ularning barchasi jamiyatning
ustqurmasini tashkil qiladi. Кlassik yondashuvga ko‘ra ishlab
chiqarish usuli bilan jamiyat ustqurmasi ijtimoiy - iqtisodiy
formatsiya deyiladi.
Iqtisodiy muassasalar iqtisodiyotni tartibga solish va davlat
iqtisodiy siyosatini amalga oshirish maqsadlariga xizmat qiladi.
Iqtisodiy siyosat – bu davlatning iqtisodiyot, iqtisodiy muno-
sabatlar va takror ishlab chiqarish jarayonlariga ta’sir ko‘rsatishga
qaratilgan chora-tadbirlari yig‘indisidir.
Iqtisodiy tizim – bu iqtisodiy ne’mat va xizmatlarning ishlab
chiqaruvchi va iste’molchilar o‘rtasidagi aloqalarning alohida
tartibga keltirilgan tizimidir. Shu sababli, barcha iqtisodiy tizimlar-
ning umumiy tarkibiy elementlari sifatida mulkchilik munosabatlari,
xo‘jalik hayotini boshqarish va tartibga solish usullari, resurslar va
iqtisodiy ne’matlarni taqsimlash hamda narx shakllanish tartiblari
yuzaga chiqadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
