|
3. Milliy mahsulotni hisoblash tizimi. Yalpi ichki mahsulotni
hisoblash usullari
Milliy ishlab chiqarish natijalarini hisoblashda milliy hisoblar
tizimidan foydalaniladi.
Milliy hisoblar – bu YaMM (YaIM) ni ishlab chiqarish, (milliy
daromadni taqsimlash) hamda ulardan foydalanishni tavsiflaydigan
o‘zaro bog‘liq makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar tizimidir. Milliy
hisoblar tizimi deganda, mamlakatdagi xo‘jalik yurituvchi
subyektlar sarf-xarajatlarini va ishlab chiqargan mahsulot (va
xizmatlarni) lardan olinadigan daromadlarni hisoblash tizimini
tushunish zarur.
Milliy hisoblar tizimi (MHT) ikki tomonlama yozuv qoidasiga
asoslangan
balanslashgan
jadvallar
to‘plami
bo‘lib,
unda
makrodarajadagi bir iqtisodiy bitim natijalari ham xarajatlar va ham
daromadlar sifatida aks etadi.
MXT BMTning statistika komissiyasi tomonidan ishlab
chiqilgan standartlarni o‘z ichiga olib, ular standart hisoblar va
asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlardan iboratdir.
MXTning bosh ko‘rsatkichi - YaMM (YaIM) bo‘lib, uning
barcha bosqichlaridagi harakati bo‘yicha ma’lumotlar MHT orqali
hisobga olinadi.
Bunday hisoblar xalqaro statistikaning standart tizimi sifatida
hozirgi davrda dunyoning yuzdan oshiq mamlakatlarida, shu
jumladan O‘zbekistonda ham keng qo‘llaniladi.
MHT g‘oyasining vujudga kelishi, ishlab chiqilishi va amalga
oshirilish bosqichlari quyidagilardan iborat.
333
Milliy hisoblarning dastlabki uslubiy asoslari F.Кene tomonidan
ijtimoiy takror ishlab chiqarishning natural va qiymat ko‘rsatkichlari
o‘rtasidagi nisbatlar nuqtayi nazaridan ilgari surilgan.
MXTning nazariy asoslarini ishlab chiqishga J.Кeyns, A.Bouli,
J.Кlark, S.Кuznes, R.Stoun, R.Fisher kabi iqtisodchilar katta hissa
qo‘shgan.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining statistika byurosi «Milliy
daromadni aniqlash va Milliy hisobni tashkil qilish» to‘g‘risidagi
ma’ruzasini e’lon qilgan (1947y.) hamda shu asosda R.Stoun
rahbarligida rivojlangan mamlakatlar tajribasi hisobga olinib MXT
ishlab chiqilgan.
Milliy hisoblar standart tizimi BMT statistika komissiyasi
tomonidan ishlab chiqilib, 1953-yildan boshlab qo‘llanila
boshlagan.
1968-yilda MXTning ancha takomillashgan andozasi kiritilgan.
Unda xarajatlar va ishlab chiqarish jadvali, moliyaviy hisobot, bozor
va nobozor sektorlar ajratib ko‘rsatilgan.
1993-yilda BMT MXTning takomillashgan yangi standartini
tasdiqlagan. Unda iqtisodiyot sektorlari, standart hisoblar va asosiy
makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning nomlanishi birmuncha o‘zgar-
tirilgan.
Milliy hisoblar asosini yig‘ma balanslar tashkil qiladi. Bunga
daromad va xarajatlar balansi misol bo‘lishi mumkin. Daromadlar
xo‘jalik birliklari va aholi umumiy daromadlari (ish haqi, foyda,
daromadlarning boshqa turlari, amortizatsiya) summasini aks
ettiradi. Xarajatlar to‘rtta guruhdan iborat bo‘ladi: iste’mol sarflari,
investitsiyalar, davlat xaridi, sof eksport. Milliy hisoblar makroiq-
tisodiyotning me’yoridagi – muvozanatli holatga erishish darajasini
aniqlashga yordam beradi.
MHTning asosiy kamchiligi ‒ bu milliy ishlab chiqarishning
umumiy natijasi hisoblangan YaMM (YaIM) real hajmi oshishi yoki
kamayishini taqozo qiluvchi bir qator omillarning oqibatlarini
hisobga olmaydi. Bular quyidagilar:
‒ bozordan tashqarida amalga oshiriladigan operatsiyalar. Ma-
salan, uy qurish bilan va shaxsiy uy ta’miri bilan shug‘ullanuvchi
duradgor mehnatining natijalari;
334
‒ bo‘sh vaqtning ko‘payishi hisobiga farovonlik darajasi ortishi.
Jumladan, haq to‘lanadigan ta’til va bayram kunlari ko‘payishi
oqibatida farovonlikning ortishi;
‒ mahsulot sifat tavsifining yaxshilanishi;
‒ alohida shaxs va oilalar turmush darajasidagi o‘zgarishlar;
‒ suv, havo va atrof-muhitning ifloslanishi;
‒ yashirin (xufyona) iqtisodiyot va faoliyatning natijalari.
Amaliyotda YaMM (YaIM)ni hisoblashning bir xil ahamiyatli
usullari mavjud, bu uni sarf-xarajatlar va daromadlar bo‘yicha
hisoblash usullaridir.
Iqtisodiy resurs egalari uchun ularni sotilishi bu shu resurslar
(kapital, ishchi kuchi, tabiiy resusrlar) hisobiga tegishli daromad
turlarini olishlarini bildiradi. Ishlab chiqaruvchilar uchun bu xarajat
hisoblanadi. Xaridor (iste’molchi)lar nuqtayi nazaridan tovar va
xizmatlarni sotib olish sarf-xarajatlar sifatida chiqsa sotuvchi uchun
bu pul daromadi hisoblanadi. Shu sababli, YaMM (YaIM)ni
iste’molchilar barcha guruhi sarf-xarajatlarini yoki iqtisodiy resurs
egalari barcha guruhi omilli daromadlarini qo‘shish yo‘li bilan
hisoblash mumkin.
Birinchi usul – bu YaMM (YaIM)ni hisoblashga sarf-xarajatlar
bo‘yicha yondashuvdir.
Bunda mazkur yilda ishlab chiqarilgan barcha mahsulot (xiz-
mat)lar hajmini sotib olishga qilingan butun sarflar qo‘shib
chiqiladi. Milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan pirovard
mahsulotlarni mamlakat ichida xo‘jalikning uchta subyekti – uy
xo‘jaliklari, davlat, tadbirkorlar hamda uning tashqarisida chet
elliklar sotib olishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
