O‘zbeкiston respubliкasi oliy va o‘rta mahsus ta’lim vazirligi

D1 

D2 

D3 

D4 

---

308 

unumdorligidagi bu farqlar, unga bo‘lgan talabda o‘z aksini topadi. 

Narxning  raqobatli  bozor  sharoitida  tashkil  topishi  juda  unumdor 

yerlarga yuqori rentaning, past unumdor yerlarga birmuncha kamroq 

rentaning  o‘rnatilishiga  sabab  bo‘ladi.  Yerning  o‘rnashgan  o‘rni 

(bozorlarga, temir yo‘llarga, suv manbalariga va shu kabilarga) ham 

yer  rentasidagi  farqlarni  tushuntirishda  muhim  omil  hisoblanadi. 

Boshqa  sharoitlar  bir  xil  bo‘lganda  ijarachi  mehnat  va  moddiy 

resurslarga  nisbatan  qulay  joylashgan  yer  birligi  uchun,  bozordan 

uzoq joylashgan yerlarga nisbatan ko‘proq ijara haqi to‘laydi.  

Shunday  qilib,  yerga  bo‘lgan  talab  va  renta  miqdoriga  ta’sir 

qiluvchi omillar quydagilar: 

Yerlarning  unumdorligi.  Bir  turdagi  ekinlar  ekilganda 

unumdorligi  yuqori  bo‘lgan  yerlarga  talab  katta  bo‘ladi  va  bu 

rentaning ham yuqori bo‘lishiga olib keladi. 

Foydalanishda  bo‘lgan  yerlarda  yetishtiriladigan  qishloq 

xo‘jalik  mahsulotlarining  bozor  narxi.  Qaysi  mahsulotning  bozor 

narxi  yuqori  bo‘lsa,  shu  ekin  ekiladigan  yerlarda  renta  ham  yuqori 

bo‘ladi. 

Birgalikda  foydalaniladigan  boshqa  resurslarning  narxlari  va 

unumdorligi.  Masalan,  qishloq  xo‘jalik  mashina  va  uskunalarining 

narxi hamda unumdorligi renta miqdoriga ta’sir ko‘rsatadi. 

Yer maydonlarining shahar markazlari, bozorlar, yo‘llar va suv 

manbalariga joylashishining uzoq-yaqinligi. 

Yerlardan  sanoat,  qurilish  va  boshqa  maqsadlarda  foydalanish 

imkoniyatining mavjudligi. 

Yerlarda ekin turlarini joylashtirish imkoniyatlari darajasi. 

Unumdorligi bir xil bo‘lmagan yerlarda vujudga keladigan renta 

miqdoridagi  farqlarni  yuqoridagi  grafikda,  faqat  birmuncha  boshqa 

nuqtayi  nazaridan  oson  kuzatish  mumkin.  Bunda  har  xil  unumdor-

likka  ega  bo‘lgan  yer  uchastkasida  oldingidek  faqat  bitta  qishloq 

xo‘jalik  mahsuloti,  aytaylik  don  yetishtiriladi,  har  bir  yer 

uchastkasining hajmi doimiy va SS ga teng deb faraz qilinadi. Кapi-

tal,  mehnat  va  o‘zaro  bog‘liq  boshqa  resurslar  miqdorini  barcha 

uchastkalarga bir xil sarflaganda ularning unumdorligi yoki yanada 

aniqroq,  pulda  ifodalangan  keyingi  unumdorligi  har  bir  uchastka 

uchun D1, D2, D3, D4 talab egri chizig‘ining holatidan ko‘rinadi. 1-

,  2-,  3-  yer  uchastkalariga  mos  keluvchi  iqtisodiy  renta  R1,  R2  va 

---

309 

R3dan  iborat  bo‘ladi,  bunda  rentalardagi  farq  uchta  yer 

uchastkasining  sifati,  bir  xil  emasligini  ko‘rsatadi.  4-yer 

uchastkasining unumdorligi shunchalik pastki, ijarachilar uchun uni 

to‘liq  qishloq  xo‘jalik  aylanmasiga  kiritish  foydasiz.  Rentaning 

vujudga  kelishini  tahlil  qilishda  yerdan  foydalanishning  muqobil 

variantlari  mavjud  bo‘lishini  ham  hisobga  olish  lozim.  Ma’lum  yer 

uchastkasidan  nafaqat  don,  balki  boshqa  qishloq  xo‘jalik 

mahsulotlari  yetishtirish,  mol  boqish,  uy  yoki  boshqa  obyektlar 

qurish  hamda  sanoat  ishlab  chiqarish  maqsadlarida  foydalanish 

mumkin. Yerdan foydalanishning bu muqobil variantlari  ham renta 

miqdorida farqlar bo‘lishiga olib keladi.  

Renta iqtisodiy kategoriya sifatida, taklifi noegiluvchan bo‘lgan 

har  qanday  omil  hisobiga  olingan  daromadni  anglatadi.  Renta 

turidagi  daromad  taklifi  cheklangan  boshqa  tabiiy  resurslarda  ham 

uchraydiki, ular ko‘pincha kvazirenta deb ataladi. 

Кvazirenta  –  bu  qandaydir  ishlab  chiqarish  omili  taklifi  kam 

yoki 

ko‘p 

darajada 

cheklanganligini 

keltirib 

chiqaradigan 

daromaddir.  

Daromadlarga  bunday  yondashuv,  masalan,  nima  uchun  bir 

kasbdagi  kishilar  ish  haqida  juda  katta  farqlar  mavjud  bo‘lishini 

tushunib  olish  imkonini  beradi.  Agar  gap  taklifini  ko‘paytirish 

mumkin bo‘lmagan beqiyos talant, noodatiy tug‘ma layoqat haqida 

ketsa,  ish  haqi  ko‘p  marta  ortadi.  Shu  sababli,  kinoyulduz  yoki 

gipnozchi  daromadini  ish  haqidan  ko‘ra  renta  deb  hisoblash 

maqsadga muvofiq.