O‘zbeкiston respubliкasi oliy va o‘rta mahsus ta’lim vazirligi

divident

x

ssuda

foiz

  

Ssuda foizi o‘sganda aksiya kursi tushadi. Agar dividend ssuda 

foiziga qaraganda yuqori darajada ortsa, aksiya kursi ko‘tariladi. 

Aksiyaning  haqiqiy  bozor  kursiga  dividend  va  ssuda  foizi 

darajasi  bilan  birga,  unga  bo‘lgan  talab  va  taklif  nisbati  ham  ta’sir 

qiladi. 

Hissadorlik  jamiyatlari  aksiya  bilan  birga  obligatsiya  ham 

chiqaradi. 

Obligatsiya  –  uning  egasi  jamiyatga  qayd  qilingan  foiz  olish 

sharti  bilan  pul  qo‘yganligini  tasdiqlaydi.  Obligatsiya  hissadorlik 

jamiyati moliyaviy mablag‘larini ko‘paytirish uchun chiqariladi. 

Aksiya egasi korxona mulkdori, obligatsiya egasi esa uning kre-

ditori hisoblanadi. Undan tashqari, obligatsiya aksiyadan farq qilib, 

o‘z  egasiga  yillik  kafolatlangan  daromad  keltiradi,  ammo 

hissadorlik  jamiyati  ishlarini  hal  qilishda  ovoz  berish  huquqini 

bermaydi.  Obligatsiyalar  bo‘yicha  to‘lanadigan  daromad  odatdagi 

ssuda  foizi  miqdoridan  ortiq  bo‘lmaydi.  Uning  qiymati  hissadorlik 

jamiyati  tomonidan  ma’lum  muddat  o‘tishi  bilan  to‘lanadi. 

Aksiyaga  qo‘yilgan  mablag‘  obligatsiyaga  joylashtirilgandan  farq 

qilib,  aksioner  talabi  bo‘yicha  qaytarilishi  mumkin  emas  va  faqat 

sotish orqali qoplanadi. 

Ta’sischilik  foydasi.  Hissadorlik  jamiyatining  tashkil  topishi 

ta’sischilik foydasi kabi daromad turining paydo bo‘lishi bilan bog‘-

---

277 

liq.  Ta’sischilik  foydasi  sotilgan  aksiyalar  summasi  va  hissadorlik 

korxonasiga  haqiqatda  qo‘yilgan  mablag‘  miqdori  o‘rtasidagi 

farqdan iborat. 

 Dividend.  Hissadorlik  korxona-

sida  ta’sischilik  foydasi  bilan  bir 

qatorda dividend ham shakllanadi. 

Dividend  (lotincha  dividendus  – 

bo‘lishga  tegishli)  –  aksiya  egasiga 

to‘lanadigan  daromad.  Dividend  vo-

sitasida  aksiya  egasi  qimmatli  qo-

g‘ozning  shu  turiga  qo‘yilgan  pul 

mablag‘lari  (kapital)  ning  tegishli 

qismiga  o‘zining  mulkchilik  hu-

quqini  iqtisodiy  jihatdan  ro‘yobga 

chiqaradi.  Dividend  orqali  faqat  hissadorlik  jamiyati  olgan 

foydaning 

bir 

qismi 

taqsimlanadi. 

Uning 

boshqa 

qismi 

jamg‘arishga,  soliq  to‘lashga  va  shu  kabilarga  ketadi.  Dividend 

miqdori  olinadigan  foyda  va  chiqarilgan  aksiya  miqdoriga  bog‘liq 

va hamda odatda ssuda foizidan yuqori bo‘ladi. 

Odatdagi aksiyalar bo‘yicha dividend miqdori hissadorlik jami-

yati  joriy  yilda  olgan  foyda  miqdoriga  bog‘liq.  Imtiyozli  aksiyalar 

bo‘yicha dividend miqdori esa joriy yildagi foyda miqdoridan qat’i 

nazar  qayd  qilingan  foiz  shaklida  o‘rnatiladi.  Jamiyat  tugatilgan 

taqdirda  imtiyozli  aksiya  egasiga  shu  maqsadda  qo‘yilgan  mablag‘ 

uning nominal qiymati bo‘yicha qaytariladi. 

Hozirgi kunda respublikamizda korxonalarni aksionerlashtirish-

ning ikkita yo‘nalishi tarkib topdi: birinchi yo‘nalishda o‘zining hu-

quqiy  maqomini  o‘zgartirmaydigan,  davlat  mulki  bo‘lib  qoladigan 

korxonalar, ikkinchi yo‘nalishda o‘zining huquqiy statusini o‘zgarti-

rib  to‘liq  aksionerlik  jamiyatiga  aylangan  korxonalar  aksiya 

chiqaradi. 

Respublikada  aksionerlik  jamiyatlarni  rivojlantirishning  asosiy 

yo‘nalishi davlat mulkchiligidagi yirik va o‘rta korxonalar negizida 

ochiq  hissadorlik  jamiyatlari  tuzish  hisoblanadi.  Shu  bilan  birga 

ilgari  tuzilgan  yopiq  turdagi  jamiyatlar  ochiq  turdagi  aksionerlik 

jamiyatlar  qilib  qayta  tuzilishi  ko‘zda  tutilgan.  Buning  ma’nosi 

shuki,  aksionerlik  jamiyatiga  o‘tish  jarayoni  respublika  aholisining 

---

278 

keng  qatlamlari  uchun,  shuningdek,  xorijiy  jismoniy  va  huquqiy 

shaxslar uchun ochiq bo‘lishi lozim. Bunga qimmatli qog‘ozlarning 

ochiq savdosini o‘tkazib turish, fond birjasining faoliyatini kengay-

tirish,  investitsiya  kompaniyalari,  investitsiya  fondlari,  kliring  va 

agentlik tarmoqlarini tashkil qilish orqali qimmatli qog‘ozlar bozori 

infratuzilmasini vujudga keltirish orqali erishiladi.