O‘zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o‘rtа mахsus tа’lim vаzirligi

Nutq madaniyati va muloqot madaniyati
Nutq madaniyati ham, muloqot madaniyati ham – har ikkisi jamiyat hayotida amalda, faollikda. Ammo nutq madaniyati tushunchasi fan nomi sifatida, shak-shubhasiz, yetakchi. Bu jihatdan muloqot madaniyati tushunchasi nutq madaniyati tushunchasiga teng ham kelolmaydi, uning o‘rnini bosolmaydi ham. Negaki, nutq termini klassik – barchaga ma’lum va mashhur so‘z bo‘lib, u nazariy tilshunoslikning ham, amaliy tilshunoslikning ham eng qudratli, eng faol birligi hisoblanadi. Shuningdek, nutq termini til termini bilan dialektik munosabatda bo‘lib, ya’ni til va nutq dialektikasini hosil qilib, jamiyatning eng muhim, eng asosiy aloqa quroli sifatida fikr almashish jarayonini ta’minlaydi, jamiyat taraqqiyoti uchun xizmat qiladi.

Nutq madaniyati qamrovi keng, umumiy tushuncha bo‘lib, u muloqot madaniyati tushunchasini ham o‘z ichiga oladi. Chunki muloqot so‘zi aslida uchrashish, ko‘rishish¹ kabi ma’nolarni beradi. Shunday ekan, uchrashish esa, so‘zsiz til orqali omalga oshadi. Demak nutqiy muloqot jarayoni kechadi. Ayni vaqtda, yuqoridagi terminlarni, muloqot madaniyati tushunchasini qo‘llamaslik, ishlatmaslik kerak degan fikr aslo kelib chiqmaydi.

M uloqot madaniyati tushunchasi eng xalqchil, eng ommabop birikma sifatida joyiga qarab, vaziyatga qarab keng foydalanishi, qo‘llanilishi kerak. Hozirda shunday bo‘lmoqda ham. Bu maqsadga muvofiq va e’tiborga loyiq. Shuningdek, muloqot madaniyati tushunchasi lo‘ndaligi, yoqimli ta’sir qilishi, “yumshoqligi” bilan, ijobiy konnotatsiyaga ko‘ra ham ajralib turadi. Shunga qaramasdan u fan nomi sifatida, aytilganidek, nutq madaniyati terminining o‘rnini bosolmaydi. Chunki unda nutq madaniyati terminiga nisbatan olganda, u bilan qiyoslaganda, unda fanga oidlik, ya’ni ilmiylik belgisi, ilmiylik quvvati kuchsiz. Muloqot madaniyati tushunchasida xalqchillik belgisi yetakchilik qiladi. Shunga ko‘ra hozirda muloqot so‘zi xalqimiz hayotida, kundalik fikr almashish jarayonida eng ko‘p qo‘llanilayotgan so‘zlardan biriga aylanadi. Bu – davr talabi, siyosatimizning talabi.

¹ O‘zbek tilining izohli lug‘ati. 2-tom. O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi. T., 2006. 636-bet
Aytmoqchimizki, muloqot so‘zining qo‘llanishiga ko‘ra faol birlikka aylanishi, shak-shubhasiz, 2017-yilning “Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili” deb e’lon qilinishi bilan bog‘liqdir.

Nutq madaniyati va muloqot madaniyati tushunchalari bir-birini to‘ldirgan, o‘zaro chambarchas bog‘langan holda, ya’ni hamkorlikda jamiyatga, lisoniy aloqa jarayoniga xizmat qilmoqda.

Til imkoniyati orqali amalga oshadigan nutqiy muloqot so‘zlovchi va tinglovchilarning aqliy, fikriy faoliyati, fikr almashish harakatidir, kommunikantlarning informativ-ekspressiv, psixo-fizologik, emotiv, paralingvistik faolligidir.

Demak, muloqot nutq bilan hamkorlikdagina, u bilan bog‘langandagina – so‘z birikmasini hosil qilgandagina muhim ahamiyatga, ijtimoiy-amaliy qimmatga, aqliy-maqsadli faoliyatga aylanadi, shunga ega bo‘ladi. Demak, nutq – birlamchi, muloqot – ikkilamchi.

Shuningdek, nutqiy muloqot ham, nutq madaniyati kabi, sistem xarakterga ega bo‘lib, o‘zining tarkibiy qismlariga, ya’ni “lisoniy (verbal) va nolisoniy (etik, estetik, etnografik)”¹ kabi tarkibiy qismlariga egadir.

Nutq madaniyati tushunchasi fan, muayyan soha nomi sifatida qat’iy o‘rin egallagan, tilning terminologik lug‘at tarkibiga kirgan.

Nutq madaniyati shunday madaniyatki, unda inson faktori yetakchilik qiladi. Chunki nutq madaniyati hazrati insonga – jamiyatga xizmat qiladi, hayotiy zaruriyat hisoblanadi.

Nutq madaniyati shunday madaniyatki, u jamiyat madaniy taraqqiyoti, millat ma’naviy kamolotining muhim belgisi, muhim jihatidir. Yunon notig‘i Sitseron “Tarixda yo yaxshi harbiy sarkarda, yo yaxshi notiq bo‘lishi kerak” degan. Aniqki, yaxshi notiq, shunchaki, nutq so‘zlovchi inson emas, aksincha, nutq madaniyatini – notiqlik san’atini mukammal egallagan insondir.

Nutq madaniyati umuminsoniy madaniyatning tarkibiy qismi ekan, u jamiyatning yuksak madaniyat sohibi, ya’ni nutq madaniyati sohibi bo‘lishini belgilaydi.

Nutq madaniyati, fan nuqtayi nazaridan, qator fanlar – tilshunoslik, adabiyotshunoslik, mantiq, psixologiya, etika, estetika, falsafa bilan bog‘liq holda tildan maqsadga muvofiq foydalanadi.

Nutq madaniyati nutqqa – tovushga, talaffuzga, urg‘uga so‘z qo‘llashga, so‘z tarkibiga, so‘z birikmasi va gaplarni tuzishga alohida e’tibor beradi, nutq tuzishda talab qilingan me’yorlarga amal qilishga “chaqiradi”.