O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi

4.9. Хirurgik operatsiya tushunchasi, turlari bo’yicha shifokorning – bemor 

bilan muloqoti. Bemorlarni boglov xonasiga va palatalarga etkazish 

Jarrohlik  operatsiyalari  organlar  va  to'qimalarga  mexanik  ta'sir 

ko'rsatishda,  odatda  kasal  organini  ochish  va  terapevtik  yoki  diagnostik 

operatsiyalarni  bajarish  uchun  o‘tkaziladi.  Ushbu  ta'rif  "oddiy",  ochiq 

operatsiyalarni  bildiradi. Endovaskulyar, endoskopik va  boshqalar kabi  maxsus 

operatsiyalar ham mavjud. 

Jarrohlik aralashuvining asosiy turlari 

Juda ko'p jarrohlik aralashuvlar mavjud. Ularning asosiy turlari quyidagi 

mezonlarga muvofiq tasniflashda keltirilgan. 

 

---

357 

 

Bajarish muddati bo‟yich tasniflash. 

Bu tasniflash muvofiq shoshilinch, rejali va favqulodda operatsiya 

turlariga bo'linadi.  

a)  Shoshilinch  operatsiyalar  bir  necha  soat  davomida,  darhol  tashxisdan 

so'ng amalga oshirish yoki hatto daqiqa kechikish  bevosita bemorning hayotiga 

tahdid yoki ahvolini ogirlashishiga olib keleshi mumkin. 

 Shoshilinch  operatsiyalar  xususiyati  to'liq  va  qisman  tekshirishga  ba'zan 

imkon bermaydi bir bemor uchun hayot xavf bor, deb hisoblanadi. Shoshilinch 

operaciyalardan maqsad ayni paytda bemorning hayotini saqlab qolish va bunda 

bemorning sogligini to'liq tiklanishi muhim bo‘lmagan holatlardir.  

Shoshilinch operatsiyalarga ko‘rsatma bo‘lib har qanday etiologiyali qon 

ketishi,  bo'g'ilish,  qorin  bo'shlig'ida  o'tkir  yallig'lanish  (o'tkir  appenditsit,  o'tkir 

xoletsistit,  o'tkir  pankreatit,  teshilgan  oshqozon  yarasi,  bo'g'ilib  churrasi,  o'tkir 

ichak tutilishi) holatlarida bajariladi. Shoshilinch operatsiyalar uchun ko'rsatma 

bo‘lib  yiringli  o'choq  natijasida  toksinemia  bilan  bog'liq  o'tkir  infektsiya 

(xo'ppoz, flegmona, gangrena va boshq.) septik va boshqa asoratlar hisoblanadi. 

b)  rejalashtirilgan  operatsiyalar  davolash  natijasida  deyarli  uning  ijrosi 

vaqt  bilan  bogliq  bo‘lmaydi.  Bunday  operatsiyalardan  oldin  bemor  to'liq 

ko'rikdan  o'tkazilib,  eng  qulay  fonda  amalga  oshrishda,  boshqa  organlar  va 

tizimlarda  hamroh  kasalliklarning  remissiya  davri  yoki  tegishli  davodan  keyin 

bajariladi.

 

c)  Shoshilinch  kechiktirilga  operatsiyalar.  Shoshilinch  va  rejalashtirilgan 

operatsiyalar  o'rtasidagi  oraliq  holatda  muddatli  amaliyot  hisoblanadi.  Ushbu 

operatsiyalar rejali operatsiyalarga yaqin turadi, chunki bemor etarli ko'rikdan va 

zarur  operatsiya  oldidan  tayyorgarlikdan  o‘tadi  va  bu  sohada  mutaxassislar 

tomonidan amalga oshiriladi. 

Amalga oshirish bo'yicha tasniflash. 

Barcha operatsiyalarini amalga oshirish maqsadiga ko'ra ikki guruhga 

bo'linadi: diagnostic va davolash. 

---

358 

 

a)  diagnostika operatsiyalari 

Diagnostik  operatsiyalarning  maqsadi  tashxisni  aniqlashtirish,  jarayonning 

bosqichini  aniqlashdir. Diagnostik  operatsiyalar  qo'shimcha  usullar bilan  klinik 

tekshirish  davomida  to'g'ri  tashxis  qo‘yish  imkoni  bo‘lmaganda,  shifokor 

bemordagi kasallikni to‘liq aniqlamagamda to‘gri davo muolajasini olib borish 

maqsadida bajariladi.  

Diagnostika operatsiyalari orasida biopsiya, maxsus va an'anaviy jarrohlik 

turlarini ajratish mumkin. 

Biopsiya. Jarroh tashxisni aniqlash uchun o‘smadan gistologik tadqiqotlar 

uchun biopsiya olinishidir.  

Uch xil biopsiya mavjud: 

1.  Ekscizion biopsiya. O‘sma butunlay olib tashlanadi. 

2.  Incizion biopsiya. Gistologik tekshirish uchun o‘smaning bir qismi (organ) 

olinadi. 

3.  Punksion biopsiya. 

Bu muolajani operaciya emas balki invaziv tekshiruv usuliga kiritsa to‘gri 

bo‘ladi.  Teri  orqali  igna  yordamida  punksiya  qilinadi  va  hujayralar  va 

to'qimalarning  qismidan  iborat  igna  shisha  oynachaga  olib  gistologik  tekshiruv 

uchun  yuboriladi, olingan suyuqlik  esa  sitologik tekshiruvga  yuboriladi.  Ushbu 

biopsiya usuli bemor uchun eng oddiy va zararsiz bo‘lib eng aniq hisoblanadi. 

Maxsus tashxis tekshiruv muolajalari 

Ushbu  diagnostic  operaciyalarga  endoscopic  tekshiruv  usullari  –  laparo 

yoki  toracoscopiya  kiradi  (endoskopik  ko'rikdan  tabiiy  teshiklar  orqali  -

fibroezofagogastroskopya,  cistiscopiya  va  bronkoskopya  usullari)  va  bu  guruh 

endoskopik ko'rikni o'z ichiga oladi.  

Laparoskopik  yoki  torakoskopik  tekshruvlar  o‘sma  jarayonini  qaysi 

bosqichda  ekanligini  aniqlash  uchun  saraton  aniqlangan  bemorlarda  amalga 

oshirilishi  mumkin.  Bu  maxsus  tekshiruv  usullari  bemorda  shoshilinch 

xolatlarda (qon ketish) amalga oshirilishi mumkin. 

---

359 

 

Diagnostika  maqsadida  an'anaviy  jarrohlik  operatsiyalari.  Ushbu 

muolajalar bemorni tekshirish davomida tashxisni aniqlash imkoni bo‘lmaganda 

bajariladi.  Eng  keng  tarqalgan  amalga  diagnostik  laparotomya  hisoblanadi. 

Bunday  operatsiyalar  ham  rejalashtirilgan,  ham  shoshilinch  tartibda  amalga 

oshirilishi mumkin. 

Jarrohlik 

rivojlanishi 

bilan 

bemorlarning 

tekshirish 

usullarini 

takomillashishi bilan tashxis qo‘yish uchun an'anaviy jarrohlik usullari kamroq 

amalga oshiriladi. 

b)  Terapevtik operatsiyalar 

Bemorning ahvolini yaxshilash uchun terapevtik operatsiyalar bajariladi. 

Patologik jarayonga ta'siriga qarab, radikal, palliativ va simptomatik davolash 

ishlari olib boriladi. 

Radikal operatsiyalar 

Radikal  operatsiyalar  kasalliklarni  davolash  uchun  bajariladigan 

operatsiyalardir. Jarrohlikda bunday operatsiyalar ko'pchilikni tashkil qiladi. 

Palliativ jarrohlik 

Palliativ  jarrohlik  bemorning  ahvolini  yaxshilashga  qaratilgan,  ammo  bu 

kasallikni to‘liq davolash maqsadida bajariladi. Ko'pincha bunday operatsiyalar 

saraton  kasalliklarida,  o'simtani  tubdan  olib  tashlashning  imkoni  bo'lmaganda 

amalga  oshiriladi,  ammo  ko'plab  asoratlarni  bartaraf  etish  orqali  bemorning 

holatini yaxshilash mumkin. 

Bir vaqtning o'zida, ko'p martali va takroriy operatsiyalar 

Jarrohlik aralashuvlari bir martalik va ko'p bosqichli (ikki, uch mahal) 

bo'lishi mumkin, shuningdek takroriy. 

a)  bir martalik operatsiyalar 

Bir  marotaba  bajariladigan  operatsiyalarga  deb  bir  vaqtning  o'zida  bir 

nechta  bosqichda  bir  nechta  ketma-ket  amallar  bajariladi,  uning  maqsadi 

bemorni to'liq tiklash va reabilitatsiya qilishdir. Jarrohlikda bunday operatsiyalar 

---

360 

 

tez-tez bajariladi, ularning misollari: appendektomiya, xoletsistektomiya bo'lishi 

mumkin. 

b)  ko'p bosqichli operatsiyalar 

Bir martalik operatsiyalar, albatta, afzaldir, lekin bir qator holatlarda 

ularni alohida bosqichlarga ajratish kerak. U uchta asosiy sabab bilan bog'liq 

bo'lishi mumkin: 

  bemorning ahvoli og'irligi, 

  amaliyot uchun zarur bo'lgan ob'ektiv sharoitlar mavjud emasligi, 

  Jarrohning malakasi etarli emas. 

c)  takroriy operatsiyalar 

Yana  bir  xil  patologiya  uchun  xuddi  shu  organ  ustida  bajariladigan 

operatsiyalar  takrorlanadi.  Operatsiyadan  keyingi  erta  yoki  operatsiyadan 

keyingi 

davrda 

takroriy 

operatsiyalar, 

odatda, 

re-relaparotomiya, 

retorakotomiyalardir. 

Odatiy va atipik operatsiyalar 

Jarrohlikda  ayrim  kasalliklarda  odatiy  (standart)  operatsiyalar  mavjud. 

Atipik operatsiyalar kamdan-kam hollarda bajariladi va odatda jarrohning yuqori 

ijodiy qobiliyatlarini ko'rsatadi. 

Maxsus operatsiyalar 

Jarrohlik  rivojlanishi  minimal  invaziv  (endoskopik)  jarrohlikning  paydo 

bo'lishiga  olib  keldi.  Bu  erda  an'anaviy  aralashuvlardan  farqli  o'laroq, 

to'qimalarni  odatdagida  katta  kesimlarda  disektsiya  qilish  bajarilmaydi,  kichik 

kesimlarda  muolajalar  amalga  oshiriladi.  Bu  operatsiyani  amalga  oshirishning 

maxsus  texnik  usuli  va  jixozlar  qo'llaniladi.  Bunday  jarrohlik  aralashuvlar 

maxsus  deb  nomlanadi.  Ular  mikrojarrohlik,  endoskopik  va  endovaskulyar 

operatsiyalarni o‘z ichiga oladi. Bundan tashqari, kriyohirurgiya, lazer jarrohligi 

va  boshqalar  mavjud.  Yaqin  kelajakda  texnik  taraqqiyot,  shubhasiz,  maxsus 

jarrohlik aralashuvlarning yangi turlarini rivojlantirishga olib keladi. 

 

---

361