O`zbеkistоn rеspublikasi оliy va o`rta maхsus ta'lim vazirligi urganch davlat pedagogika instituti

---

O`ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKASI 
ОLIY VA O`RTA MAХSUS TA'LIM VAZIRLIGI 
URGANCH DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI 
 
JISMONIY MADANIYAT YO`NALISHI
1-KURS SIRTQI TALABASI 
RAXIMOV ERKABOYNING 
HARAKATLI O`YIN VA METODIKASI FANIDAN 
 
MUSTAQIL ISHI 
 
 
MAVZU: 
Suvda o’ynaladigan harakatli o’yinlar.
 
 
Qabul qildi: ____________________ 

---

Suvda o’ynaladigan harakatli o’yinlar. 
Suvda о ‘tkaziladigan о yinlar: «Suvda quvlashmachoq» 
Suvda o‘tkaziladigan musobaqalar ham alohida diqqatga sazovordir. Suv 
mashqlaridan biri bo'lgan g‘owoslik juda qadimiy kasblardan biri bo‘lib, devonda 
suv bahslarining ikki turi uchraydi: birinchisi — suvda cho‘milish, sho‘ng‘ish, 
suvdan suzib o‘tish, suv kechish, suvda quvlashmoq. suvga biron narsani, masalan, 
suvda cho‘kmaydigan yog‘och, biror ashyoni tashlamoq; ikkinchisi — ermak, 
ko‘ngil ochish mashg'ulotlari ma’nosidagi o‘yinJardir. Bular. suv yoki sut 
simirmoq, suv ustida yalpoq toshni kim o‘zarga otmoq, ya’ni babslashmoq. 
Hozirgi paytda bolalar buni «qaymoq» o‘yini deb o‘ynashadi. O'yinda toshning 
suvga necha marta tegib sakrab «qaymoq» hosil qilishini e’tiborga olinadi va kim 
ko‘p «qaymoq» hosil qilsa, o'sha g'oiib sanaladi. Devonda bolalar o‘yinlarining turi 
ko‘p uchraydi. Ularning ba’zilari yo‘l-yo‘lakay sanab o ‘tilgan bo‘Isa, ba’zi-bir 
o‘yinlar tafsiloti bilan keltirilgan. Masalan: bolalaming qorong‘ida kelib «kurgon» 
olishlari — «Ko‘ragumi» deyilsa, bir to ‘daning ikkinchi to‘dani chaqqonlik bilan 
asir olishlari «Bandol» deb atalgan. Shuningdek, «Jangli-mangli» degan o‘yin turi 
ham bor. Oshiq o‘yini, to‘p o‘yini, cho‘pon bolalar o'yinlari, chillak o'yinlari, 
qizlarning arg‘imchoq o‘yifilari ham birma-bir sanab octilgan. 0‘sha davrdagi 
ko‘pgina o‘yinlar bolalaming hozirgi davrdagi o‘yinlarini eslatadi. Masalan, 
«0‘tish-o‘tish» deb atalgan o‘yin «Kesak kuydi», «Darra soldi», «Musht ketdi» 
o‘yinlariga o‘xshab ketadi. Amudaryo va Sirdaryo sohillarida, Orol etaklarida, 
shuningdek, yaqin joylardagi soylar, anhorlar, hovuzlar va ko‘l bo‘ylarida 
bolalaming «Muguz-muguz» nomli qadimiy o‘yini o‘ynalgan. Devonda 
«Oqsuyak» o'yini misol tariqasida keltiriladi. Alisher Navoiy ham o‘zinmg 
«Mahbub ul-qulub» asarida «Oqsuyak» o‘yinining ta’riflni beradi. Mahmud 
Qoshg‘ariy devoni XI asrda bitilgan bo‘lsa, Alisher Navoiyning «Mahbub ul-
qulub» asari XV asrda yozilgan. Hozirgi paytda ham bolalar «Oqsuyak» o‘yinini 
xuddi o‘sha qoida asosida o‘ynaydilar. «Oqsuyak» o‘yini nafaqat 0 ‘rta Osiyoda, 
balki yer kurrasining ko‘p joylarida keng tarqalgan. Bu o‘yinni Yevropaning 

---

Skandinaviya mamlakatlari xalqlari etnografiyasiga oid adabiyotlarda o‘qish 
mumkin. Hattoki, ushbu о‘vin Avstraliyada ham uchraydi. Aslida, xalq o‘yinlari 
hech qachon chegara bilmaydi. Aksincha, o‘yin!ar xalqlar, elatlar orasidagi o‘zaro 
do‘stlik, qon-qardoshlik rishtalarini mustahkamlash uchun xizmat qiladi. 
2. Ishlab chiqarishda kasbiy amaliy tayyorgarlik. 
Jismoniy tarbiya tizimining asosiy tamoyili jismoniy madaniyat va sportning 
kishilar mehnati va mudofaa faoliyati bilan aloqasi hisoblanadi. Amaliyotda 
jismoniy madaniyat va sportdan mehnatni ilmiy tashkil qilishda (MIT), kasbiy-
amaliy jismoniy tayyorgarlik (KAJT) va harbiy-amaliy jismoniy tayyorgarlik 
(HÀJT) deb ataladigan shakllardan foydalaniladi. 
Kasbiy-amaliy jismoniy tayyorgarlik quyidagi vazifalarni hal qilishga qaratilgan: 
— o‘quvchilarning mehnat operatsiyalarini muvaffaqiyatli bajarishlari uchun 
ularga zarur jismoniy sifatlar to‘g‘risida, kasb haqida amaliy bilimlarni o‘rgatish; 
— o‘quvchilarda bo‘lajak mutaxassislikning ishlab chiqarish mehnatiga ta’sir 
ko‘rsatadigan harakat, ko‘nikma va malakalarini shakllantirish; 
— ularda jismoniy va ruhiy sifatlarni tarbiyalashga, mehnat operatsiyalarini hamda 
kasbni tez o‘zlashtirishga ta’sir ko‘rsatish; 
— ishlab chiqarishda toliqishning oldini olish, kuchlarni tez va to‘liq tiklash uchun 
faol dam olish vositalaridan foydalanishga o‘rgatish; 
— hayot faoliyati, mehnat operatsiyasi jarayonida kuch, tezkorlik, chidamlilik, 
chaqqonlik va egiluvchanlikni oshira borib, ishlayotganlar o‘rtasida ishlab 
chiqarish shikastlanishining oldini olish. 
O‘rta maxsus o‘quv muassasalarining jismoniy tarbiya dasturida o‘quvchilarni 
KAJTning nazariy asoslari bilan tanishtirish ko‘zda tutilgan. Chunonchi, ularni 
ayrim kasbiy-amaliy jismoniy mashqlarga o‘rgatish, asosiy jismoniy sifatlarni 
o‘zida tarbiyalash hamda ularni kasbiy-amaliy sport turlari bo‘yicha oddiy 
musobaqalarda qatnashishga tayyorlash shular jumlasidandir. 
KAJTning vazifalarini tushunishda kerakli bilim, ko‘nikma va malakani egallash, 
ularni amaliyotda samarali qo‘llash, mutaxassislarning mehnat sharoitlarini oqilona 

---

tahlil qilish, ularning jismoniy tayyorgarligiga bo‘lgan talablarini o‘rganish muhim 
hisoblanadi. 
Mutaxassislar mehnat sharoiti va ularning jismoniy tayyorgarligiga qo‘yiladigan 
talablarHar xil mehnat turlariga tavsif berganda uning jismoniy og‘irligi va asab-
ruhiy tizimga ko‘rsatgan ta’siriga e’tibor qaratiladi. Mehnatning jismoniy og‘irligi 
deganda ish vaqtida jismoniy zo‘r berish hajmining yig‘indisi tushuniladi. 
Mehnatning asabruhiy zo‘riqishi deb ish bajarish paytidagi emotsional yuklama 
darajasiga aytiladi. Mehnatning asab-ruhiy zo‘riqishi aqliy va jismoniy turlarga 
ajratiladi. Mehnatning bu ikki asosiy turi uchinchi — aralash mehnat turini keltirib 
chiqaradi. 
Jismoniy og‘ir mehnatga kon qazuvchi va po‘lat quyuvchilarning kasblarini 
namuna qilib ko‘rsatish mumkin. Bu mehnat faoliyati zamirida sezilarli muskul 
zo‘riqishi yotadi. Og‘ir jismoniy mehnat turiga, shuningdek, yengil atletika, 
velopoyga, og‘ir atletika, chang‘i sporti va boshqalar ham kirishi mumkin. 
Aqliy mehnat turiga hisobchi xodimlar, EHM operatorlari va dastur tuzuvchilar, 
olimlar, ijodkor kishilar va boshqalarning mehnatini kiritish mumkin. Shunga 
qaramay ularning faoliyatida to‘liq yoki qisman jismoniy mehnat komponenti 
ishtirok etadi. 
Texnika taraqqiyoti bilan og‘ir ishlab chiqarish mehnati ko‘proq har xil 
mexanizmlar zimmasiga yuklatilmoqda, insonga esa aksariyat hollarda boshqarish 
va nazorat qilish vazifasi qolyapti. Ishlab chiqarish avtomatlashgani sari inson 
mehnati jarayonida jismoniy yuklama doimiy ravishda kamayib bormoqda. Biroq 
hali ham yordamchi ishchilar, boshqaruvchilar, montajchilar, jihozlarni 
ta’mirlovchilarning jismoniy mehnat hissasi yetarlicha yuqori. Shunga qaramay, 
avtomatika, robot texnikasining rivoji inson ruhiy zo‘riqishi barqarorligini, ishlab 
chiqarishning ilgarilashi to‘g‘risidagi katta axborot oqimini o‘rganishni, tez qabul 
qilishni talab qilmoqda. 
Bajariladigan jismoniy ishning hajmi va quvvatini hisoblashda har xil o‘lchov 
birligi qo‘llaniladi: ko‘tariladigan yuk massasi, bosib o‘tilgan yo‘l, ishga 
sarflangan vaqt va boshqalar. Inson bajargan ishni aniqlashning aniq va ilmiy 

---

asoslangan maxsus usullari, uning ish qobiliyatiga yarasha tavsiyalar berilgan va 
joriy qilingan. Buning uchun YQT yoki tomir urish ko‘rsatkichlari yig‘indisi vaqt 
birligida organizmning kislorod iste’mol qilishi va butun ish davrida mazkur ishga 
sarflanadigan energiya 
(kkal), KDJ va boshqalarda o‘lchanadi. Ushbu metodlar yordamida olingan 
natijalar jismoniy mehnatning og‘irligi to‘g‘risida xulosa chiqarish imkonini 
beradi. Bajarilgan mehnat shartli ravishda juda yengil, yengil, o‘rtacha og‘irlikda, 
og‘ir va o‘ta og‘ir ishlarga bo‘linadi. Masalan, juda yengil mehnat umumiy va 
sutkalik energiya sarfini talab qiladi, bu asosiy modda almashuvining (2300 kkal 
atrofida) o‘rtacha miqdoridan oshadi, YUT esa oshmaydi, odatda, bir daqiqada u 
80 zarbadan yuqorini tashkil qiladi. Bundan farqli o‘laroq, juda og‘ir jismoniy 
mehnat sutkalik energiya sarfini 4000 dan 6000 kkal gacha, ayrim holatlarda esa 
bundan ham yuqori bo‘lishini talab etadi. Bunday paytlarda YUT eng ko‘p 
miqdorda bo‘ladi, ya’ni bir daqiqada 180–200 zarbaga yetadi. Bunday ishni yaxshi 
mashq qilgan kishilargina bajarishlari mumkin, o‘shanda ham uzoq vaqt davomida 
emas. 
Jismoniy mehnatning og‘irligini o‘lchash yoki baholash nisbatan yengil bo‘lsa, 
aqliy mehnatning emotsional-ruhiy zo‘riqishini o‘lchash va tasniflash hiyla og‘ir. 
Bu o‘rinda ishlab chiqarishning borishi to‘g‘risidagi katta axborot oqimini, ya’ni 
jismoniy ishni o‘lchash paytida foydalaniladigan fikrlash usullarini qo‘llab 
bo‘lmaydi. Buni faqat YUT ni o‘lchash orqali bilish mumkin. Misol uchun 
uchuvchi-sinovchi yangi samolyotda bir soatlik uchishda 3 kg dan 4 kg gacha vazn 
yo‘qotadi, uning yurak urishi keskinlashib, bir daqiqada 200 zarbaga yetadi. Og‘ir 
jismoniy mehnat paytlarida ham bunday holat yuz bermaydi.