O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi urgаnch dаvlаt univеrsitеti

Milliy parklar – bu tabiiy landshaftni har taraflama muhofaza qiluvchi va dunyoning ko‘plab davlatlari ekoturizmda foydalanayotgan, biri-birini quvvatlab kelayotgan tabiiy majmualardir. Hozirgi vaqtda dunyoda 3,4 ming milliy parklar mavjud.
Tabiat qo‘riqxonalarining tabiatidagi umumiy jozibador, betakror ko‘rinishlarining reklamasini ishlab chiqishda ham turizm bozori, turizm haridori talab qiladigan shartlari bor. Ular quyidagilar:

• 
  tabiat qo‘riqxonalarida ekoturizm so‘qmoqlari, marshrut yo‘llari atrofida o‘zgaruvchan tabiiy landshaft uchastkalari ajratiladi (archali soy, qoyatoshli dara, tog‘ yoki soydagi buloq, tekis o‘tloqzor va h.k.).
  
• 
  agar tabiat qo‘riqxonasi tog‘larda joylashgan bo‘lsa qo‘riqxona hududidagi soylar, daralar ko‘p bo‘lib o‘simliklari, rel’efi tuzilishi bo‘yicha o‘xshash bo‘lsa, bu ko‘rinishlardan eng jozibadori, betakrori reklamaga olinadi.
  
• 
  qo‘riqxonalarimizning tashkil qilinganiga 60 yillardan ko‘proq vaqt o‘tdi. Shuning uchun ham ko‘plab qo‘riqxonalarimizda 100, 200 hatto ming yillik daraxtlar bor. Anashu daraxtning hozirgi ko‘rinishi va xalq so‘zlari bilan ifodalanadigan qisqacha tarixi bilan tabiatning umumiy ko‘rinish reklamasiga alohida rasm va lavhalar bilan qo‘shiladi.
  
• 
  agar tabiat qo‘riqxonasida bir necha tabiat lanshaftlari bo‘lsa har bir tabiat landshaftlaridan eng chiroyli ko‘rinishlari reklamada berilishi kerak.
  

O‘zbekistonda ekologik sayohatni rivojlantirish borasida mahalliy aholini jalb qilish loyihalari ishlab chikilmoqda. TASIS tashkilotining moliyalashtirishga asosan Qozog‘iston, O‘zbekiston, Qirg‘iziston davlatlari davlatlararo G‘arbiy Tyan-Shan bioxilmaligini saqlash bo‘yicha loyiha tuzdilar. Bu Nurota-Qizilqum tabiatni muhofaza qilish kompleksida, ruxsat etilgan jonivorlarni ov qilish faoliyatidan daromad keltirib va bu jonivorlarning ko‘payishini va tiklashga yordam beradigan harajatlarga ishlatiladi.
Atrof muhitga ijobiy ta’siri.³³
1)Atrof muhitning saqlanishi va muhofaza qilinishi.
Turizm rivojlanishi yo’lida nazoratsiz shaharlashish, zamonaviylashtirish va sanoatlashtirish atrof-muhitga ulkan zararlarning sababchisi bo’lmoqda.
Turizm-arxeologik boyliklar va qadimiy yodgorliklarni asrash uchun zarur harakat va pulni tashkillashtirish, turistlar va mahalliy aholi tabiiy resurslaridan zavqlanish uchun ularni himoyalash yo’lida alternative iqtisodiy rivojlanish sifatida ko’tarilmoqda.
Turistlarni jalb qilish maqsadida yovvoyi tabiat va o’rmonlar muhofazasi puxta belgilangan va manzarali joylar ma’lum darajada himoyalangan. Masalan Sharqiy Afrika mamlakatlari, jumladan Kenya va Tanzaniya yovvoyi tabiati eng muhim turistlarni jalb qiluvchi omilligini bilgan holda, ular yirik tabiiy parklarni tashkil qilganlar.
Turizm orqali iqtisodiy tiklanishsiz bu hududlar qishloq xo’jaligiga moslashtirilishi mumkun. Qazib olish yoki sanoat rivojlanishining boshqa ko’rinishlari tabiiy muhitga ulkan zarar yetishiga sababchi bo’ladi.
2)Atrof-muhit sifatini oshirish.
Ko’pincha tabiatning o’zi turistlarni jalb qiluvchi hudud hisoblanadi. Shvetsariyaning tog’ maskanlarini bunga misol qilishimiz mumkun. Hohlagan bir turistik hudud turistlarni jalb qilish umidida o’z ko’rinishini gullar o’rnatish, yaxshi bezalgan turistik vositalarni rivojlantirish, jumladan o’ziga tortuvchi ko’rinishdagi mehmonhonalarni barpo etishga harakat qiladi.
Bundan tashqari turizm umumiy atrof muhitni tozalashga bo’lgan hohishni kuchaytiradi. Bunga havo, suv , shovqin suron, axlat va atrof muhitga ro’y berishi mumkun bo’lgan boshqa sabablarni ta’sirini kamaytirish orqali erishiladi.
3)Atrof-muhitga e’tiborni kuchaytirish.
Turizmning iqtisodiy foyda keltirishi hukumatning va aholining atrof muhitga bo’lgan e’tiborini oshiradi. Bu esa atrof muhit sifatini saqlash hukumat tomonidan rejalashtirilishi va ma’muriy nazorat qilinishida bosh ro’l o’ynaydi.
Atrof-muhitga salbiy ta’sirlar.
Turistlaning soni ko’paygan sari atrof muhitning zararlanish darajasi oshadi. Suv va havo sifati, o’simlik va hayvonot dunyosi, turlari va miqdorlari turli hil yo’llar bilan o’zgartiriladi.
1)Atrof-muhit ifloslanishi (biologic atrof-muhitga ta’sir)
(i)Suvning ifloslanishi
Dengiz, ko’l va daryolardagi suvlar ifloslanishi ko’ngilochar va turistik tashuvlar natijasida yuzaga keladi. Masalan, kemalardan neft to’kilishi, oromgohlardagi oshxona va vannaxonalardagi oqova suvlar suv osti hayoti ekotizmining buzilishi va turistlarning cho’milish ehtiyojlarini kamayishiga olib keladi.
(ii) Havoning ifloslanishi.
Turizm taraqqiyotida havo ifloslanishi turistlarning haddan ortiq transport vositalari (mashinalar, avtobuslar va mototsikllar) dan foydalanishidan kelib chiqadi va aosiy turistik attraksion hududlarda turistlarning faqat yo’l orqali boorish mavjudligi sabab bo’lmoqda.
(iii)Yer zamin ifloslanishi.
Buyum axlatlar turizmda eng ko’p uchraydigan, kelib chiqadigan jarayondir. Ko’chalarda axlatlarning qoldirib ketilishi ko’p vaqtlardan buyon kelayotgan turizmning asosiy muammolaridan biri hisoblanadi.
(iv)Shovqin –suron.
Shovqin asosan turistlar, transport vositalari, havo kemalari va motorli qayiqlar orqali kelib chiqadi.Ba’zan ma’lum bir turdagi turistik attraksionlarda, jumladan ko’ngil ochar parklarda nomaqbul va odamning gashiga teguvchi motopoygalar shovqiniga sabab bo’lmoqda.
(v)Haroba ko’rinishlar.
Bularga quyidagilar sabab bo’ladi:
-eski turdagi binolar, nomutanosib mahalliy uslubda qurilgan mehmonxonalar;
-ulkan va beo’xshov ramzlar reklamasi;
-baland elektr va telefon ustun va simlari;
-manzarali ko’rinishlarni to’sib turuvchi binolar;
-binolarning qarovsizligi;
2)Ekologik vayrongarchiliklar (biologic atrof muhitga ta’sir)
(i)O’simliklar.
Turistlar tomonidan atrof-muhitga shavqatsiz munosabatda bo’lishi ekologik xavflarni keltirib chiqaradi;
-o’simlik, gullar yig’ish turlar tarkibini o’zgartirishi mumkun;
-himoyalangan hududlar va muhofaza qilinadigan parklarni turistlar tomonidan payxon qilinishi;
-oromgohdagilar va sayrgohdagilar tomonidan daraxtlarning kesilishi;
(ii)Yovvoyi tabiat.
-turistik imkoniyatlar va yo’llar qurilishida yovvoyi tabiat o’zining holatini yo’qotdi;
-hayvonlarning ovqatlanish va oziqlanish namunalari ularni odatiy joylarda ovqatlanishidan himoya qilishini o’zgartirish mumkun.
Atrof-muhitga bo’lgan ta’sirni baholashning muhimligi
Turizm industriyasi va turistlar cheklangan miqdorda atrof muhit resurlaridan foydalinilashadi deb hisoblanadi, ammo aslida turizmning atrof-muhit ta’sirini qabul qiluvchi davlatga keng miqdordarda bolishi mumkin.³⁴ Romerilning aytishicha (1989), Atrof-muhitga bo’lgan ta’sir umuman qilib olganda 3 ta asosiy koronishda boladi: fiziologik, biologik va ijtimoiy-iqtisodiy (g o’z ichiga madaniyatni ham qamrab oladi). Hozirda, ham jamoaviy va ham hususiy sektorlar turizmning fiziologik atrof muhitga tasiridan havotir olishyapti.
Atrof-muhitga bo’lgan ta’sirni baholash (ABTB) ko’pincha yangi turistik proyektlarning tabiatga qay darajada ta’sir ko’rsatishini aniqlash maqsadida olib boriladi. Atrof-muhitni zararlanishdan saqlash uni oldi olish chora tadbirlaridan yengilroq va arzonroq hisoblanadi.
2) Atrof-muhitga bo’lgan ta’sirni baholashdagi etiborga olish kerak bolgan eng muhim omillar
ABTB turizm tasirini baholashdan keng qamrovda ishlatilinishiga qaramasdan, umumiy tan olingan modellar haligacha yoq.
Biroq, quyudagilar etiborga olinishi kerak ABTB otkazilmasidan avval:
􀁹 Togri keladigan metodologiyani tanlashdan oldin, bior aniq ABTB ostida yotgan maqsadni tushunib olish. Chunki aniq bir ABTB turlari atrof muhitga yetkaziladigan zararni togirlashga ketadigan xarajatlarni oz ichiga olishi mumkin. Shunday boladigan bolsa, ABTB asosan turistik faoliyatning the net economic returns ni baholaydi va bu xarajatlarning bazilarini industriyadan qoplab olish harakalari yuzaga kelishi mumkin.
􀁹 ABTB otkazishning funksiyalaridan biri bu orin bosar rivojlanish tularini taqqoslagan holda mablaglarni ni yanada oqillona taqsimlashdir. Yani,rivojlanishning iqtisodiy foydasini maksimallashtirish va atrof muhitga bolgan salbiy tasirlarni minimallashtirish.