O‟zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o‟rtа mахsus tа‟lim vаzirligi urgаnch dаvlаt univеrsitеti

Milliy  parklar
  –
  bu  tabiiy  landshaftni  har  taraflama  muhofaza  qiluvchi  va 
dunyoning  ko‗plab  davlatlari  ekoturizmda  foydalanayotgan,  biri-birini  quvvatlab 
kelayotgan  tabiiy  majmualardir.  Hozirgi  vaqtda  dunyoda  3,4  ming  milliy  parklar 
mavjud.  
Tabiat  qo‘riqxonalarining
 
tabiatidagi 
umumiy 
jozibador, 
betakror 
ko‗rinishlarining reklamasini ishlab chiqishda ham turizm bozori, turizm haridori 
talab qiladigan shartlari bor. Ular quyidagilar:  

 
tabiat qo‗riqxonalarida ekoturizm so‗qmoqlari, marshrut yo‗llari atrofida 
o‗zgaruvchan tabiiy landshaft uchastkalari ajratiladi (archali soy, qoyatoshli dara, 
tog‗ yoki soydagi buloq, tekis o‗tloqzor va h.k.).  

 
agar  tabiat  qo‗riqxonasi  tog‗larda  joylashgan  bo‗lsa  qo‗riqxona 
hududidagi  soylar,  daralar  ko‗p  bo‗lib  o‗simliklari,  rel‘efi  tuzilishi  bo‗yicha 
o‗xshash bo‗lsa, bu ko‗rinishlardan eng jozibadori, betakrori reklamaga olinadi.  

 
qo‗riqxonalarimizning  tashkil  qilinganiga  60  yillardan  ko‗proq  vaqt 
o‗tdi. Shuning uchun ham ko‗plab qo‗riqxonalarimizda 100, 200 hatto ming yillik 
daraxtlar  bor.  Anashu  daraxtning  hozirgi  ko‗rinishi  va  xalq  so‗zlari  bilan 
ifodalanadigan  qisqacha  tarixi  bilan  tabiatning  umumiy  ko‗rinish  reklamasiga 
alohida rasm va lavhalar bilan qo‗shiladi.  

---

214 
 

 
agar  tabiat  qo‗riqxonasida  bir  necha  tabiat  lanshaftlari  bo‗lsa  har  bir 
tabiat landshaftlaridan eng chiroyli ko‗rinishlari reklamada berilishi kerak.  
O‗zbekistonda ekologik sayohatni rivojlantirish borasida mahalliy aholini jalb 
qilish  loyihalari  ishlab  chikilmoqda.  TASIS  tashkilotining  moliyalashtirishga 
asosan  Qozog‗iston,  O‗zbekiston,  Qirg‗iziston  davlatlari    davlatlararo  G‗arbiy 
Tyan-Shan  bioxilmaligini  saqlash  bo‗yicha  loyiha  tuzdilar.  Bu  Nurota-Qizilqum 
tabiatni  muhofaza  qilish  kompleksida,  ruxsat  etilgan  jonivorlarni  ov  qilish 
faoliyatidan  daromad  keltirib  va  bu  jonivorlarning  ko‗payishini  va  tiklashga 
yordam beradigan harajatlarga ishlatiladi.  
Atrof muhitga ijobiy ta‘siri.
37
 
1)Atrof muhitning saqlanishi va muhofaza qilinishi. 
Turizm  rivojlanishi  yo‘lida  nazoratsiz  shaharlashish,  zamonaviylashtirish  va 
sanoatlashtirish atrof-muhitga ulkan zararlarning sababchisi bo‘lmoqda. 
Turizm-arxeologik  boyliklar  va  qadimiy  yodgorliklarni  asrash  uchun  zarur 
harakat  va  pulni  tashkillashtirish,  turistlar  va  mahalliy  aholi  tabiiy  resurslaridan 
zavqlanish  uchun  ularni  himoyalash  yo‘lida  alternative  iqtisodiy  rivojlanish 
sifatida ko‘tarilmoqda. 
Turistlarni  jalb  qilish  maqsadida  yovvoyi  tabiat  va  o‘rmonlar  muhofazasi 
puxta  belgilangan  va  manzarali  joylar  ma‘lum  darajada  himoyalangan.  Masalan 
Sharqiy  Afrika  mamlakatlari,  jumladan  Kenya  va  Tanzaniya  yovvoyi  tabiati  eng 
muhim  turistlarni  jalb  qiluvchi  omilligini  bilgan  holda,  ular  yirik  tabiiy  parklarni 
tashkil qilganlar. 
Turizm  orqali  iqtisodiy  tiklanishsiz  bu  hududlar  qishloq  xo‘jaligiga 
moslashtirilishi  mumkun.  Qazib  olish  yoki  sanoat  rivojlanishining  boshqa 
ko‘rinishlari tabiiy muhitga ulkan zarar yetishiga sababchi bo‘ladi. 
2)Atrof-muhit sifatini oshirish. 
Ko‘pincha  tabiatning  o‘zi  turistlarni  jalb  qiluvchi  hudud  hisoblanadi. 
Shvetsariyaning tog‘ maskanlarini bunga misol qilishimiz mumkun. Hohlagan  bir 
turistik  hudud  turistlarni  jalb  qilish  umidida  o‘z  ko‘rinishini  gullar  o‘rnatish, 
                                                 
37
 Introduction to Management Hospitality. Clayron W.Barrows and anothets. USA, 2012. 

---

215 
 
yaxshi  bezalgan  turistik  vositalarni  rivojlantirish,  jumladan  o‘ziga  tortuvchi 
ko‘rinishdagi mehmonhonalarni barpo etishga harakat qiladi. 
Bundan  tashqari  turizm  umumiy  atrof  muhitni  tozalashga  bo‘lgan  hohishni 
kuchaytiradi. Bunga havo, suv , shovqin suron, axlat va atrof muhitga ro‘y berishi 
mumkun bo‘lgan boshqa sabablarni ta‘sirini kamaytirish orqali erishiladi. 
3)Atrof-muhitga e‘tiborni kuchaytirish. 
Turizmning iqtisodiy foyda keltirishi hukumatning va aholining atrof muhitga 
bo‘lgan e‘tiborini oshiradi. Bu esa atrof muhit sifatini saqlash hukumat tomonidan 
rejalashtirilishi va ma‘muriy nazorat qilinishida bosh ro‘l o‘ynaydi. 
Atrof-muhitga salbiy ta‘sirlar. 
Turistlaning  soni  ko‘paygan  sari  atrof  muhitning  zararlanish  darajasi  oshadi. 
Suv  va  havo  sifati,  o‘simlik  va  hayvonot  dunyosi,  turlari  va  miqdorlari  turli  hil 
yo‘llar bilan o‘zgartiriladi. 
1)Atrof-muhit ifloslanishi (biologic atrof-muhitga ta‘sir) 
(i)Suvning ifloslanishi  
Dengiz,  ko‘l  va  daryolardagi  suvlar  ifloslanishi  ko‘ngilochar  va  turistik 
tashuvlar  natijasida  yuzaga  keladi.  Masalan,  kemalardan  neft  to‘kilishi, 
oromgohlardagi  oshxona  va  vannaxonalardagi  oqova  suvlar  suv  osti  hayoti 
ekotizmining  buzilishi  va  turistlarning  cho‘milish  ehtiyojlarini  kamayishiga  olib 
keladi.  
(ii) Havoning ifloslanishi. 
Turizm  taraqqiyotida  havo  ifloslanishi  turistlarning  haddan  ortiq  transport 
vositalari  (mashinalar,  avtobuslar  va  mototsikllar)  dan  foydalanishidan  kelib 
chiqadi  va  aosiy  turistik  attraksion  hududlarda  turistlarning  faqat  yo‘l  orqali 
boorish mavjudligi sabab bo‘lmoqda. 
(iii)Yer zamin ifloslanishi. 
Buyum axlatlar turizmda  eng ko‘p uchraydigan, kelib chiqadigan jarayondir. 
Ko‘chalarda  axlatlarning  qoldirib  ketilishi  ko‘p  vaqtlardan  buyon  kelayotgan 
turizmning asosiy muammolaridan biri hisoblanadi. 
(iv)Shovqin –suron. 

---

216 
 
Shovqin  asosan  turistlar,  transport  vositalari,  havo  kemalari  va  motorli 
qayiqlar  orqali  kelib  chiqadi.Ba‘zan  ma‘lum  bir  turdagi  turistik  attraksionlarda, 
jumladan  ko‘ngil  ochar  parklarda  nomaqbul  va  odamning  gashiga  teguvchi 
motopoygalar shovqiniga sabab bo‘lmoqda.  
(v)Haroba ko‘rinishlar. 
Bularga quyidagilar sabab bo‘ladi: 
-eski 
turdagi 
binolar, 
nomutanosib 
mahalliy 
uslubda 
qurilgan 
mehmonxonalar; 
-ulkan va beo‘xshov ramzlar reklamasi; 
-baland elektr va telefon ustun va simlari; 
-manzarali ko‘rinishlarni to‘sib turuvchi binolar; 
-binolarning qarovsizligi; 
2)Ekologik vayrongarchiliklar (biologic atrof muhitga ta‘sir) 
(i)O‘simliklar. 
Turistlar  tomonidan  atrof-muhitga  shavqatsiz  munosabatda  bo‘lishi  ekologik 
xavflarni keltirib chiqaradi; 
-o‘simlik, gullar yig‘ish turlar tarkibini o‘zgartirishi mumkun; 
-himoyalangan  hududlar  va  muhofaza  qilinadigan  parklarni  turistlar 
tomonidan payxon qilinishi; 
-oromgohdagilar va sayrgohdagilar tomonidan daraxtlarning kesilishi; 
(ii)Yovvoyi tabiat. 
-turistik  imkoniyatlar  va  yo‘llar  qurilishida  yovvoyi  tabiat  o‘zining  holatini 
yo‘qotdi; 
-hayvonlarning  ovqatlanish  va  oziqlanish  namunalari  ularni  odatiy  joylarda 
ovqatlanishidan himoya qilishini o‘zgartirish mumkun.  
 Atrof-muhitga bo‘lgan ta‘sirni baholashning muhimligi 
Turizm industriyasi va turistlar cheklangan miqdorda atrof muhit resurlaridan 
foydalinilashadi  deb  hisoblanadi,  ammo  aslida  turizmning  atrof-muhit  ta‘sirini 

---

217 
 
qabul  qiluvchi  davlatga  keng  miqdordarda  bolishi  mumkin.
38
  Romerilning 
aytishicha (1989), Atrof-muhitga bo‘lgan ta‘sir umuman qilib olganda 3 ta asosiy 
koronishda  boladi:  fiziologik,  biologik  va  ijtimoiy-iqtisodiy  (g  o‘z  ichiga 
madaniyatni ham qamrab oladi). Hozirda, ham jamoaviy va ham hususiy sektorlar 
turizmning fiziologik atrof muhitga tasiridan havotir olishyapti.  
Atrof-muhitga  bo‘lgan  ta‘sirni  baholash  (ABTB)  ko‘pincha  yangi  turistik 
proyektlarning tabiatga   qay  darajada  ta‘sir ko‘rsatishini  aniqlash  maqsadida olib 
boriladi.  Atrof-muhitni  zararlanishdan  saqlash  uni  oldi  olish  chora  tadbirlaridan 
yengilroq va arzonroq hisoblanadi. 
2)  Atrof-muhitga  bo‘lgan  ta‘sirni  baholashdagi  etiborga  olish  kerak  bolgan 
eng muhim omillar 
ABTB  turizm  tasirini  baholashdan  keng  qamrovda  ishlatilinishiga 
qaramasdan, umumiy tan olingan modellar haligacha yoq. 
Biroq, quyudagilar etiborga olinishi kerak ABTB otkazilmasidan avval: 
�
  Togri  keladigan  metodologiyani  tanlashdan  oldin,  bior  aniq  ABTB  ostida 
yotgan  maqsadni  tushunib  olish.  Chunki  aniq  bir  ABTB  turlari    atrof  muhitga 
yetkaziladigan  zararni  togirlashga  ketadigan xarajatlarni oz ichiga  olishi  mumkin. 
Shunday  boladigan  bolsa,  ABTB  asosan  turistik  faoliyatning  the  net  economic 
returns  ni  baholaydi  va  bu  xarajatlarning  bazilarini  industriyadan  qoplab  olish 
harakalari yuzaga kelishi mumkin. 
�
  ABTB  otkazishning  funksiyalaridan  biri  bu  orin  bosar  rivojlanish  tularini 
taqqoslagan 
holda 
mablaglarni 
ni 
yanada 
oqillona 
taqsimlashdir. 
Yani,rivojlanishning  iqtisodiy  foydasini  maksimallashtirish  va  atrof  muhitga 
bolgan salbiy tasirlarni minimallashtirish.