O`zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o`rtа mахsus tа’lim vаzirligi tоshkеnt mоliya instituti

Nomoddiy aktivlarni ishlab chiqarish jarayonida qo‘llanganishi bo‘yicha korxona rahbarining buyrug‘i (NMA-4 shakl);

Nomoddiy aktivlar ob’ektlaridan foydalanish muddatlari to‘g‘risidagi bayonnoma (NMA-5 shakl);

Nomoddiy aktivning maxfiyligi to‘g‘risidagi korxona rahbarining buyrug‘i (NMA-5a shakl); (8-ilova).

Bunday hujjatlar o‘z mazmuni va ahamiyatiga ko‘ra, bir-biriga mos kelishi va unda ob’ektlarni hujjatlarda aks ettirishga asos bo‘ladi. Nomoddiy aktivlarning o‘zini yoki uning ishlatilish tartibini bayon etuvchi hujjatlar, shuningdek, xo‘jalik yurituvchi sub’ektning u yoki bu mulkiy huquqlarini tasdiqlovchi hujjatlar ana shunday hujjatlar jumlasiga kiradi.
Sanoat namunasi bo‘yicha olgan patent yoki guvohnomalar maxsus hujjatlar bilan rasmiylashtiriladi. Xo‘jalik yurituvchi sub’ekt biror bir huquqni sotib olgan taqdirda ular ana shu mualliflik huquqlarini sotgan huquqiy va jismoniy shaxs bilan tuzilgan, kuchga kirgan shartnoma asosdagina hisobda qayd etiladi, shuningdek, yuqorida ko‘rsatilgan dastlabki va yig‘ma xujjatlarning sonini qisqartirish, to‘ldirish tartibini soddalashtirish, sifatini yaxshilash va ularni kompyuter dasturlariga moslashtirish kerak.
Nomoddiy aktivlar xarid qilish bahosi bo‘yicha aks ettiriladi. Xarid qilish qiymati barcha xarajatlarni, shu jumladan, sotib olish bahosi, tashish bo‘yicha xarajatlar, shuningdek, sotib olish bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa har xil xarajatlarni o‘z ichiga oladi. Nomoddiy aktivlarning sotib olinishiniga oid buxgalteriya provodkalari quyidagicha:
Dt 6010 Kt 5110- Yetkazib beruvchiga to‘lov
Dt 0830 Kt 6010-Kapital qo‘yilmalar hisobidan sotib olish
Dt 0400 Kt 6010-Mol yetkazib beruvchilardan sotib olish.
Agar nomoddiy aktivlar pulsiz yoki beg‘araz almashish (barter) yo‘li bilan sotib olinsa ularning qiymati bozor narxi asosidan kelib chiqib, olingan huquqlar asosida aniqlanishi mumkin:
Dt 0830 Kt 6010 Dt 0400 Kt 0830
Nomoddiy aktivning firmaning o‘zi tomonidan tashkil qilinishi vaqtida va xarajatlar summasini aniq belgilab olish mumkin bo‘lsa, ushbu aktiv haqiqiy tannarx bo‘yicha aks ettiriladi.
Dt 0830 Boshqa aktivlarni sotib olish
Kt 1010,6710,6520,2010 Nomoddiy aktivning tashkil qilinish xarajatlari
Dt 0400 Nomoddiy aktivlarni hisobvarag‘i
Kt 0890 Boshqa aktivlarni sotib olish
Nomoddiy aktivlar harakatini hisobga oluvchi dastlabki va jamlama xujjatlar tarkibida bizning fikrimizcha ko‘ra quyidagi hujjatlardan ham foydalanish maqsadga muvofiqdir:

• 
  nomoddiy aktivlarni ishlab chiqarish jarayonida qo‘llanganishi bo‘yicha korxona rahbarining buyrug‘i (nma-4 shakl);
  
• 
  nomoddiy aktivlar ob’ektlaridan foydalanish muddatlari to‘g‘risidagi bayonnoma (nma-5 shakl);
  
• 
  nomoddiy aktivning maxfiyligi to‘g‘risidagi korxona rahbarining buyrug‘i (NMA-5a shakl); (8-ilova).
  

Bunday hujjatlar o‘z mazmuni va ahamiyatiga ko‘ra, bir-biriga mos kelishi va unda ob’ektlarni hujjatlarda aks ettirishga asos bo‘ladi. Nomoddiy aktivlarning o‘zini yoki uning ishlatilish tartibini bayon etuvchi hujjatlar, shuningdek, xo‘jalik yurituvchi sub’ektning u yoki bu mulkiy huquqlarini tasdiqlovchi hujjatlar ana shunday hujjatlar jumlasiga kiradi.
Sanoat namunasi bo‘yicha olgan patent yoki guvohnomalar maxsus hujjatlar bilan rasmiylashtiriladi. Xo‘jalik yurituvchi sub’ekt biror bir huquqni sotib olgan taqdirda ular ana shu mualliflik huquqlarini sotgan huquqiy va jismoniy shaxs bilan tuzilgan, kuchga kirgan shartnoma asosdagina hisobda qayd etiladi, shuningdek, yuqorida ko‘rsatilgan dastlabki va yig‘ma xujjatlarning sonini qisqartirish, to‘ldirish tartibini soddalashtirish, sifatini yaxshilash va ularni kompyuter dasturlariga moslashtirish kerak.
Nomoddiy aktivlar xarid qilish bahosi bo‘yicha aks ettiriladi. Xarid qilish qiymati barcha xarajatlarni, shu jumladan, sotib olish bahosi, tashish bo‘yicha xarajatlar, shuningdek, sotib olish bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa har xil xarajatlarni o‘z ichiga oladi. Nomoddiy aktivlarning sotib olinishiniga oid buxgalteriya provodkalari quyidagicha:
Dt 6010 Kt 5110- Yetkazib beruvchiga to‘lov
Dt 0830 Kt 6010-Kapital qo‘yilmalar hisobidan sotib olish
Dt 0400 Kt 6010-Mol yetkazib beruvchilardan sotib olish.
Agar nomoddiy aktivlar pulsiz yoki beg‘araz almashish (barter) yo‘li bilan sotib olinsa ularning qiymati bozor narxi asosidan kelib chiqib, olingan huquqlar asosida aniqlanishi mumkin:
Dt 0830 Kt 6010 Dt 0400 Kt 0830
Nomoddiy aktivning firmaning o‘zi tomonidan tashkil qilinishi vaqtida va xarajatlar summasini aniq belgilab olish mumkin bo‘lsa, ushbu aktiv haqiqiy tannarx bo‘yicha aks ettiriladi.
Dt 0830 Boshqa aktivlarni sotib olish
Kt 1010,6710,6520,2010 Nomoddiy aktivning tashkil qilinish xarajatlari
Dt 0400 Nomoddiy aktivlarni hisobvarag‘i
Kt 0890 Boshqa aktivlarni sotib olish
Nomoddiy aktivlar quyidagi hollarda hisobdan chiqarilishi mumkin:
- xizmat muddati tugagandan so‘ng;
- to‘liq eskirishi vaqtida ;
- boshqa jismoniy va yuridik shaxslarga sotilishi vaqtida ;
- boshqa jismoniy va yuridik shaxslarga tekinga berilishi vaqtida ;
- boshqa jismoniy va yuridik shaxslarga ustav kapitaliga badal sifatida berilishi vaqtida .
Hisobdan chiqarishga oid buxgalteriya provodkalarini keltiramiz.
Boshqa jismoniy va yuridik shaxslarga sotish hollarida:
Dt 5110 Kt 4010 Tushum summasiga
Dt 9220 Kt 6410 QQS summasiga
Dt 9220 Kt 0400 Nomoddiy aktivning boshlang‘ich qiymati bo‘yicha hisobdan chiqarilishi
Dt 0500 Kt 9220 Hisoblangan eskirishning hisobdan chiqarilishi Dt 9220 Kt 9320 Sotishdan ko‘rilgan foyda
Boshqa jismoniy va yuridik shaxslarga tugatish hollarida:
Dt 9220 Kt 0400 Nomoddiy aktivning boshlang‘ich qiymati bo‘yicha hisobdan chiqarilishi
Dt 0500 Kt 9220 Hisoblangan eskirish
Dt 9220 Kt 6710,6520 Tugatishga oid xarajatlar
Dt 9430 Kt 9220 Tugatishdan ko‘rilgan zarar
Dt 1040 Kt 9320 Temir-tersaklarning kirim qilinishi
Nomoddiy aktivlarning sotilishi va tekinga berilishiga oid oborotlar QQSga tortiladi.
Tekinga berish vaqtida QQS to‘lovchisi bo‘lib, uni beruvchi tomon hisoblanadi (qabul qiluvchi tomon foyda solig‘ini to‘laydi).
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar odatda huquqiy himoya qilinadigan va litsenzion shartnomalar bilan rasmiylashtiriladigan nomoddiy aktivlar ob’ektlarini emas, balki ulardan foydalanishga oid huquqni sotadilar. Bunday hollarda nomoddiy aktivlar qiymati va ularning eskirish summasi o‘zgarmaydi va sotish hisobvarag‘i bo‘yicha faqatgina tegishli nomoddiy aktivlar ob’ektlariga bo‘lgan huquqni sotishdan tushgan tushum summasigina aks ettiriladi.
Nomoddiy aktivlarning buxgalteriya hisobini tashkil etish va uni yuritish muhim masalalardan bo‘lib, «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi Qonun hamda «Nomoddiy aktivlar» nomli 7-son milliy standart talablari asosida amalga oshiriladi. Nomoddiy aktivlarni to‘g‘ri hisobga olish va doimiy ravishda nazorat qilinib turilishi kerak. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlaridagi nomoddiy aktivlar quyidagi manbalardan qabul qilinadi:

• 
  pul mablag‘lari evaziga;
  
• 
  kreditlar hisobiga;
  
• 
  sotib oluvchi korxona kapitali aksiyalariga almashish orqali;
  
• 
  boshqa korxonalardan hadya (tekinga) sifatida;
  
• 
  o‘zida yaratish;
  
• 
  davlat granti;
  
• 
  ustav kapitaliga ulush sifatida va h.k.
  

Boshlang‘ich xujjatlar asosida nomoddiy aktivlar qaysi manbalardan kelib tushishidan qat’iy nazar qabul qilish hujjatlari bo‘yicha kirimga olinishi lozim. Nomoddiy aktivlarni kirim qilishda ularning huquqiy egaligini tasdiqlovchi (muhofaza etuvchi hujjatlarga) alohida e’tibor berilishi kerak. Ushbu hujjatlar nomoddiy aktivlarni hisobga olishga asos bo‘ladi. Ushbu monografiyada nomoddiy aktivlarni buxgalteriya balansida aks ettirish masalalari ilmiy va nazariy jihatdan chuqurroq tadqiq etildi. Pul mablag‘lari evaziga xarid qilingan nomoddiy aktivlarning qiymati ularni sotib olish, yig‘imlar, soliq va boshqa xarajatlardan tashkil topadi.
Kreditga olingan nomoddiy aktivlarning qiymati, quyidagilardan tashkil topadi:

1. 
   Sotib olishning pul o‘lchovidagi bahosi (bozor qiymati);
   
2. 
   Qarzdorlik summalari bo‘yicha kelajakda to‘lanishi lozim bo‘lgan pul to‘lovlarining tegishli bo‘lgan bozordagi foiz stavkasi bo‘yicha diskontlashgan qiymat.
   

Diskontlashgan qiymat shunday tushunchaki, u kelgusi aktivlarning kirimi yoki chiqimining bugungi qiymati deb baholanadi. Agarda qarzdorlik hujjati foizsiz va aktivning joriy pul qiymatini aniqlash imkoni bo‘lsa, unda puldagi qiymatidan ko‘p to‘lanadigan summa foiz bo‘yicha xarajatlar ko‘rinishida tan olinadi va butun qarzdorlik davrlari bo‘yicha taqsimlanadi. Agar, nomoddiy aktivlarning puldagi qiymatini aniqlash imkoni bo‘lmasa, foiz bo‘yicha umumiy xarajatlarni aniqlashda va bu aktivning joriy qiymatini hisoblash uchun ustunlikka ega bo‘lgan foiz stavkasidan foydalaniladi. Shunday qilib, nomoddiy aktivlar puldagi qiymatiga ekvivalent bo‘lgan bahoda ifodalanishi mumkin.
Korxona aksiyalari evaziga almashtirish orqali kirimga olinadigan nomoddiy aktivlar quyidagicha tartibda hisoblanishi kerak: korxona kapitalining aksiyalari nomoddiy aktivlarni sotib olish maqsadida chiqarilgan taqdirda, nomoddiy aktivlar yoki ularning haqiqiy bozor qiymati bo‘yicha yoki chiqarilgan aksiyalarning bozor qiymati bo‘yicha ularning qaysi biri haqqoniy va ob’ektivligiga qarab aks ettiriladi.
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar biron bir sub’ektga ishlab chiqarish faoliyatini rag‘batlantirish maqsadida nomoddiy aktivlarni hadya sifatida berishi ham mumkin. Hadya qilingan nomoddiy aktivlar hisobi faqat haqiqiy qiymati bo‘yicha baholash tamoyiliga qat’iy rioya qilingan holda ifodalanadi. Hadya qilingan nomoddiy aktivlarning qiymati mavjud bo‘lmasa, unda, nomoddiy aktivlar qiymati yetkazib berish xujjatlaridagi qiymat asosida baholanadi.
Nomoddiy aktivlar va xususiy kapital schyotlari hadya qilishda aktivning joriy bozor qiymatini haqiqiy baholash natijasida ko‘payib boradi.
Xususiy kapital schyotining ko‘payishi xadya qilingan nomoddiy aktiv va korxona kapitalining ko‘payishini ifodalaydi. Shuningdek, hadya tariqasida olingan amortizatsiyalanadigan nomoddiy aktivlar hisob registrlarida aks ettirilgan baholar asosida oddiy usulda amortizatsiya qilinishi kerak.
Davlat granti asosida olingan nomoddiy aktivlarni buxgalteriya hisobida aks ettirishda quyidagi mezonlar asos qilib olinishi kerak deb hisoblaymiz;

• 
  joriy xarajatlar yoki daromadlarga taalluqli bo‘lgan yordam summasi davrining sof foydasini aniqlashda hisobga olinishi lozim;
  
• 
  kelgusi davrlarga taalluqli bo‘lgan yordam summasi muddatini uzaytirish kerak va daromadlarga olish u bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar paydo bo‘lganda amalga oshirilishi lozim;
  
• 
  nomoddiy aktivlarni olish bilan bog‘liq yordam yoki nomoddiy aktivning amortizatsiyasi olib tashlangan holdagi boshlang‘ich bahosidan chegirib tashlanishi kerak.
  

Masalan, tovar belgisi uchun guvohnomaga egalik qilinganda (Sotib olish qiymati-300000 so‘m) uning qiymatini 40 foizi davlat tomonidan ajratilgan granti hisobiga qoplanadi. Guvohnomadan foydalanish muddati 10 yil (o‘z kuchini yo‘qotish muddati).
Biz yuqoridagi har ikki usulni, ya’ni sof qiymat va muddatini uzaytirish usullari hisob-kitob qilish tartibini buxgalteriya jurnal yozuvlarida quyidagicha aks ettiramiz:

1. 
   Sof qiymat usuli bo‘yicha:
   

a) Sotib olishni aks ettirish (mamlakat valyutasida):
Debet: 0420-«Tovar belgisi» schyoti -300000 so‘m.
Kredit: 5110-«Hisob-kitob» schyoti-300000 so‘m.
b) Grant olishni aks ettirish:
Debet: 5110-«Hisob-kitob» schyoti-120000 so‘m.
Kredit: 8810-«Grantlar» schyoti –120000 .
v) Xizmat qilish muddatlari mobaynida har yilning oxirida amortizatsiya xarajatlarini aks ettirish:
Debet: 2000, 2300, 2500, 9400-«Xarajatlarni hisobga oluvchi» schyotlar -18000 so‘m.
Kredit: 0520-«Tovar belgilarining amortizatsiyasi» schyoti-18000 so‘m.
2. Muddatini uzaytirish usuli.
a) Sotib olishni aks ettirish:
Debet: 0420 –«Tovar belgisi» schyoti -300000 so‘m.
Kredit: 5110-«Hisob-kitob» schyoti-300000 so‘m.
b) Grant olishni aks ettirish:
Debet: 5110-«Hisob-kitob» schyoti-120000 so‘m.
Kredit: 8810-«Grantlar» schyoti –120000
v) Xizmat qilish muddatlarida amortizatsiya xarajatlarini aks ettirish:
Debet: 2000, 2300, 2500, 9400-«Xarajatlarni hisobga oluvchi schyotlar» -30000 so‘m. (1/10*300000).
Kredit: 0520-«Tovar belgisining amortizatsiyasi» schyoti-30000 so‘m.
Debet: 8810 “Grantlar” schyoti –12000 so‘m. (1/10*120000).
Kredit: 2000, 2300, 2500, 9400-«Xarajatlarni hisobga oluvchi» schyotlar-12000 so‘m.
Ikkala usulning qo‘llanilishi korxonalar daromadlarga bir hilda ta’sir qiladi. Farq esa buxgalteriya balansida bo‘lib, muddatini uzaytirish usulini qo‘llaganda nomoddiy aktivlar (bizning misolda tovar belgisiga guvohnoma)ning umumiy qiymati amortizatsiyalanmagan konpensatsiya summasiga kamaytirilgan holda aks ettiriladi. Sof qiymat usulida esa, nomoddiy aktivlarning sof qiymati aks ettiriladi.
Harid qilib olinayotgan nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymati ham soliq solinadigan bazaga ta’sir etish mumkin. Bunda olinayotgan nomoddiy aktivning bozor qiymati bilan balansdagi qoldiq qiymatlari olinadi.
«Davlat subsidiyalarining hisobi va davlat yordami bo‘yicha ko‘rsatiladigan ma’lumotlar» 10-sonli buxgalteriya hisobining milliy standartida nomoddiy aktivlar bilan bog‘liq subsidiyalarni odatda daromad sifatida tan olinishi ta’kidlangan.¹
Aktivlarga kiritiladigan davlat subsidiyalari, shu jumladan, nolikvid subsidiyalar maqsadli tushumlar deb aks ettiriladi va shu aktivning foydali xizmat muddati davomida daromad sifatida muntazam asosida e’tirof etiladi. Davlat subsidiyasi nomoddiy aktivlarning balans qiymatini kamaytiradi va hisoblanadigan amortizatsiyani qiqartirish yo‘li bilan uning foydali hizmat qilish muddati davrlarida moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotlarda aks ettirilib borilishi lozim.
Korxona faoliyatida nomoddiy aktivlarning bir necha turini umumiy tarzda xarid qilib olish mumkin. Chunki ko‘p holatlarda bu aktivlar to‘plamining bahosi ularning alohida sotib olish bahosidan kamroq bo‘lishi, o‘z navbatida, bu xaridorlar e’tiborini jalb etish maqsadida amalga oshiriladi. Boshqa holatlarda nomoddiy aktivlar ilova ko‘rinishida xarid qilinadi, ya’ni firma bahosi (gudvill) qiymatiga kadrlar malakasi va tashkiliy xarajatlar qo‘shib sotib olinadi. Guruhli yoki umumiy summaga sotib olish usuli deb ataladigan sotib olishning ushbu turi umumiy qiymatini sotib olingan bir necha xil nomoddiy aktivlar bo‘yicha taqsimlash muammosini keltirib chiqaradi. Bunday aktivlarni alohida identifikatsiyalanishi mumkin emas, aksincha, ularning qiymati korxonaning boshqa aktivlari bilan o‘zaro aloqadorlik tufayli oshadi. Umumiy qilingan xarajatlarni taqsimlashda har bir nomoddiy aktivlarni alohida ob’ekt sifatida bo‘lib olish zarur. Chunki, har bir ob’ekt uchun xarajatlarni aniqlab olish, kelgusida amortizatsiya uchun asos bo‘ladi.
Yangi schyotlar rejasiga muvofiq nomoddiy aktivlarni buxgalteriyada hisobga olish tartibi quyidagi mazmunga ega;
1. Shartnomaga asosan kompyuter dasturiga ega bo‘lish. Kelishilgan narxi-1000000 so‘m (QQS bilan birga):
a) Debet: 0830-«Nomoddiy aktivlarni sotib olish» schyoti -1000000 so‘m.
Kredit: 6010 «Mol yetkazib beruvchilar bilan hisob-kitoblar» schyoti-1000000 so‘m.
b) Debet: 0430 «Dasturiy ta’minot»- schyoti-1000000 so‘m.
Kredit: 0830 «Nomoddiy aktivlarni sotib olish» schyoti -1000000 so‘m.
2. Ta’sischilardan ulush asosida nomoddiy aktivlarning olinishi (er maydonlaridan foydalanish uchun guvohnoma);

•