O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi tоshkеnt dаvlаt iqtisоdiyot univеrsitеti

Xaridni (ta’minotni) rejalashtirish 
Moddiy oqimni harakatga keltiruvchi mexanizm ta'minot yoki xarid bilan 
ta'minlanadi. 
Ta'minot zanjirida har bir tashkilot oldingi yetkazib beruvchilarning 
materiallarini sotib oladi, ularga qo'shimcha qiymat beradi va ularni keyingi 
iste'molchilarga sotadi. har bir tashkilot material sotib oladi va sotadi. ular 
yetkazib berish zanjiri bo'ylab harakatlanishadi va bu tizimga qo‘shilib ketadi. Bu 
tizimning o‘ziga xos jixatlaridan biri bo‘lib xarid hisoblanadi unda 
maxsulotlarning xar bir xarakati hisobga olinadi. Xarid yetkazib berish zanjiri 
tarkibiga kiruvchi korxonalar o‘rtasida asosiy bo‘g‘inlarni shakllantiradi.
18
Umumlashtirilgan xolatda logistik zanjir – korxonani ishonchli materiallar 
Yetkazib berish imkoniyatiga ega bo‘lishini ta’minlaydi.
SHundan kelib chiqib o‘uyidagi aniq maqsadlar taklif qilinadi: 
1.
tashkilotga ishonchli va uzluksiz moddiy oqimlarni yaratish; 
2.
ushbu materiallardan foydalangan holda bo'limlar bilan yaqin aloqada 
bo'lish, aloqalarni rivojlantirish va ushbu so'rovlarni tushunish; 
3.
Tegishli yetkazib beruvchilarni izlash, ular bilan yaqin hamkorlik va 
foydali munosabatlarni shakllantirish; 
18
Карриева Й., Неъматов К., Машарипов А. ТИФда транспорт таъминоти. Дарслик. – 2009. 

---

4.
Kerakli materiallarni sotib olish va ular sifatli bo'lishini ta'minlash 
vaqtida va zarur bo'lganda yetkazib beriladi, shuningdek boshqa talablarni 
qondiradi; 
5.
Yaxshi narx va yetkazib berish shartlari to‘g‘risida kelishish; 
6.
Mavjud standart va mavjud materiallarni o‘rtacha darajadagi 
zaxiralarini yaratish, ularga to‘g‘ri keluvchi zaxira va investitsiya siyosatini 
yuritish; 
7.
Yetkazib berish zanjiri orqali materiallarning tez harakatlanishi, zarur 
bo'lganda yetkazib berishlarni ta’minlash, mavjud sharoitlarni doimiy kuzatish, 
shu jumladan etishmovchiliklar narxining kutilayotgan ortishi, yangi mahsulotlar 
ishlab chiqarish va boshqalar.
Odatda, ta'minot bitta bo‘lim orqali amalga oshiriladi, bu markazlashgan 
savdoni amalga oshirishda ko‘proq daromad olish imkoniyatini beradi. 
Bu daromadlar turiga quyidagilar kiradi: 
1.
Aynan va shunga o‘xshash materiallar xaridlarini birlashtirish, bu 
katta byurtma uchun chigirmalar olish imkoniyatini beradi; 
2.
Xizmat ko‘rsatish, saqlash, ortish tushirish uchun qilinadigan 
xarajatlarni tejash orqali faoliyatini asosiy turlarini samaradorligiga erishish;
3.
Keraksiz qabul qilish va takrorlanishdan voz kechish; 
4.
Yetkazib beruvchilar bilan yagona aloqa nuqtasiga ega va ularni zarur 
axborot va xizmatlar bilan ta'minlash; 
5.
Maxsus malakalar olish va yetkazib berish operatsiyalarini 
takomillashtirish;
6.
Boshqa xodimlarni o'z funktsiyalarini bajarishlariga e'tibor qaratish 
qobiliyati, ular xaridlar bilan chalg'itilmasligi; 
7.
Boshqaruvni nazorat amalga oshirish ta’minot javobgarligini 
osonlashtiriradi. 
Ta'minotning eng muhim qismlaridan bir qismi bo‘libi to'g'ri yetkazib
beruvchini topish hisoblanadi. Agarda yetkazib beruvchi uni ta’minotini ta’minlay 
olmasa yaxshi ishlab chiqarilgan maxsulotdan foyda kamroq. Tasavvur qiling siz 

---

ma’lum loyixa ustida ishlayapsiz va siz ushbu loyixani amalga oshirishni muxim 
bug‘inlaridan biri bo‘lgan yig‘ma ko‘prik sotib olmoqchisiz.
Siz ikkita faktor bo‘yicha taxlil qilasiz.
Birinchidan, qanchalik darajada loyixa qismi sizni extiyojizni qondira oladi.
Ikkinchidan yetkazib beruvchi berilgan xususiyatlari bilan maxsulotlarni 
Yetkazib berishni ta’minlay oladi. 
Boshqacha aytganda, yetkazib beruvchi o'z ishini bajarishi, yuqori sifatli, o'z 
vaqtida va oqilona xarajatlarni ta'minlashi kerak va boshqalar. 
Aytaylikki, poezdda qayoqqa borish to'rt soat ichida amalga oshirishi e’loni
yaxshi ko'rinishi mumkin, ammo temir yo'l kompaniyani bu vaqtni hqiqatda 
ta’minlab bera olmasa, uning qiymati sezilarli darajada kamayadi.
SHunday qilib ta’minot malakali yetkazib beruvchini izlashda boshlanadi. 
Odatda korxonalar yetkazib beruvchini izlashadi, qaysiki:
1.
moliyaviy barqarorligi va ularning faoliyati uzoq muddatli istiqbolga 
ega; 
2.
zaruriy materiallarni yetkazib berish imkoniyatiga egadir; 
3.
xatolarsiz zarur materiallarni yetkazib berish; 
4.
materiallarni kafolatlangan yuqori sifat bilan jo‘natish; 
5.
ishonchli va o'z vaqtida yetkazib berishni, qisqa muddatlarda 
buyurtmalarni bajarilishini ta'minlash; 
6.
oqilona narxlar va moliyalashtirish shartlarini taklif qilish; 
7.
iste'molchilar talablari va yuzaga keladigan o'zgarishlarga moslashish; 
8.
Sizga kerak bo'lgan mahsulotlar bilan etarli tajribaga ega; 
9.
yaxshi obro'ga ega bo‘lish;
10.
qulay va oson xarid qilish tizimiga ega bo'lish; 
11.
ilgari erishgan yutuqlar va uzoq 
muddatli munosabatlarni 
shakllantirishi mumkin.

---

Turli sharoitlarda, joylashtirish qulayligi, keng tarqalgan o'zgaruvchan talabni 
ta'minlash qobiliyati va boshqalar kabi boshqa omillar ham muhim ahamiyatga 
ega
19
. 
Men elektron xaridlarga alohida e'tiborni qaratmoqchiman, bu juda istiqbolli 
tizim. Aksariyat tashkilotlar bugungi kunda elektron ta’minotni u yoki bu shaklda 
shaklda qo'llaydilar. 
Bir qator sharh natijalari shuni ko'rsatdiki, Buyuk Britaniyadagi 
kompaniyalarning 60% dan ortig'i 2002 yilda ta’minotni bu shaklini qo‘llab 
kelmoqda va 80% Yevropa menejrlari kelajakda juda keng qo'llanilishini 
kutishmoqda. 
Elektron ta’minotni amalga oshirishni asosiy yutuqlarini ko‘rsatib o‘tamiz: 
1.
dunyoning xoxlagan nuqtasida joylashgan yetkazib beruvchilarga tez 
ruxsat berish; 
2.
mahsulotlarning tayyorligi va ularni ishlab chiqarish shartlari maqbul 
bo'lgan ochiq bozorni yaratadi; 
3.
standart usuli yordamida xaridlarni avtomatlashtiradi; 
4.
tranzaktsiyalar uchun zarur bo'lgan vaqtni sezilarli darajada 
pasaytiradi; xarajatlarni kamaytiradi (odatda 12-15%); 
5.
sotib olish tadbirlarining ayrim turlari uchun autsorsingdan 
foydalanadi; 
6.
o'z axborot tizimini ta'minlovchilarning o'xshash tizimlari bilan 
birlashtiradi.