O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi tоshkеnt dаvlаt iqtisоdiyot univеrsitеti

Xarajatlar ruxatini tuzish va moliyalashni rejalashtirish 
Barcha tashkilotlar moliyaviy rejalarini va xarajatlar smetalarini muntazam 
ravishda ishlab chiqishlari zarur. Talabni bashorat qilishni juda ko‘p usullari 
mavjud. Osonroq va aniqroq bo‘lishi uchun uni ikki guruxga ajratish mumkin: 
ekpert va statistik. 
Birinchisi ekspert xulosasiga asoslangan va o‘zining tabiatiga sub'ektivdir. 
Ularning mohiyati turli ekspert xulosalarini bashoratlashtirilgan formulalarga 
aylantirishdir. 
Ekspert usullariga quyidagilar kiradi: komissiyalar usuli, “aqliy hujum”, 
anketa so‘rovi, Delfi usuli.
Statistik usullar korxonani kelajakdagi faoliyatini rejalashtirishda korxonani 
o‘tgan yillardagi faoliyatiga asoslanadi bu esa statistik xisob – kitoblar qo‘llashni 
o‘z ichiga oladi. 
Odatiy namuna – o‘rtachani chiqarish usuli. Ulardan biri –o‘rtacha 
o‘zgaruvchan o‘lchamlarni qo‘llash. Taxmin qilamiz, korxona qanaqadir 
maxsulotga 12 haftalik talabni aniqlashda o‘rtacha o‘zgaruvchan o‘lchamlarni 
qo‘llamoqchi. Bu uchun 12 xaftalik maxsulot sotilishini umumlashtiradi, chiqqan 
miqdorni 12 ga bo‘ladi, bu bilan u o‘rtacha o‘lchamni keltirib chiqaradi. Yetti 
kundan keyin oxirgi xaftadagi sotuv hjmini qo‘shib birinchi haftadagi sotuv 
hajmini ayirib tashlaydi, shu bilan u yana 12 haftalik ko‘rsatkichga ega bo‘ladi.
Bu holatda biz oddiy o‘rtacha ko‘rsatkichni qo‘llash to‘g‘risida gapiramiz 
Xisob-kitov namunasi: 
Eski bashorat bo‘yicha (bir oylik savdo) – 100 birlik. 
Joriy paytdagi haqiqiy savdo (oxirgi oy) – 80 birlik
Yangi bashorat (oddiy o‘rtacha) 90 birlik 

---

Bu usulning yaqqol kamchiliklaridan biri bo‘lib joriy davrdagi haqiqiy 
savdoga, eski bashoratdagi singari bir xil urg‘u berilganligidir. Odatda xamma eski 
bashoratga kuproq va joriy sadoga kamroq urg‘u bergan maqulroq
Og‘irlik koeffitsentini 0,8 va 0,2 bilan aniqlash maqsadga muvofiqroq 
(natijada ular birga tenglashtirilgan bo‘lishi shart) 
U holda o‘rtacha birlikni quyidagicha xisoblash mumkin: 
Eski bashorat -100x0,8=80 birlik 
Haqiqiy savdo hjmi – 80 x 0,2 = 16 birlik 
YAngi bashorat – 80 + 16 = 96 birlik 
Ushbu usul eksponentaviy yumshatilish usuli deb ataladi.