58
boʻlib, predmet - abstrakt qoʻyilgan tadqiqot muammosidir. Muammoni nazariy
tahlil qilish va asosiy tushunchalarni ishlab chiqish.
1
a) defetsiyalashni (ta’riflash), ya’ni ilm-fanda ishlab chiqilgan nazariy va
metodologik nuqtai nazaridan muammoning asosiy tushunchalarini aniqlash,
nazariy asoslar boʻlmaganda esa tadqiqotchi oʻz konsepsiyasini mustaqil
yaratish kerak. b) tadqiqot tushunchalariga bogʻliq, ya’ni muammoning nazariy
tahlili bevosita tushuncha bilan dialektik uzviylikda rivojlanadi. Bunda nazariy
va empirik koʻrsatkichlar oʻzaro aloqada boʻladi. Tadqiqot ob’yektining
tahminiy, sistemali tahlili: Oʻrganilayotgan ob’yekt sistemali tahlil qilinadi. Bu
ob’yektni, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy bogʻliqlikda oʻrganishdir.
Sistemali tahlil natijasida faqat ob’yektdagi mavjudlik mexanizimiga emas,
balki institutsional, oilaviy-maishiy, shaxsiy tuzilmalar ham aniqlanadi.
Ob’yektning sistemali tahlili asosida gipoteza shakllanadi. Tushunchalarni
nazariy va empirik interpritatsiyasi: Dasturni tuzishdagi keyingi qadam, bu
interpritatsiyadir. Intrepritatsiya - sharhlash, izohlash, tushuntirib berish, talqin
qilish natijasida olingan tushunchalar elementidir. Dasturni tuzishda
tushunchalar nazariy va empirik interpritatsiya talqin qilinadi: a) nazariy
interpritatsiya (izohlash) - bu tushunchalar mazmuni muammoning nazariy
aspekti nuqtai-nazardan tushuntirishi («e’tiqod» va «qadriyat» tipi belgilanadi).
b) empirik (eksperiment) interpritatsiya tushunchalarni empirik faktlar bilan
taqqoslash, oʻrganilayotgan soha bilan mosligini aniqlash, operatsional
tushuncha toʻplash. Eksperimental psixologiya va praktikum fanida metod
tushunchasi va
uning mohiyati
Kuzatish metodi. Umumiy psixologiyada bu metodning ob’yektiv (tashqi)
va sub’yektiv (oʻzini oʻzi) kuzatish turlari mavjud. Inson psixikasidagi
oʻzgarishlarni kuzatish uchun quyidagilarga e’tibor berish maqsadga muvofiq:
kuzatishning maqsadi va vazifasini qat’iy belgilash; kuzatish ob’yektini tanlash,
ya’ni kimni va nimani kuzatish; kuzatiluvchining yoshi va jinsini aniqlash;
tadqiqot oʻtkazish va rejasini tuzish; kuzatish qancha muddat davom etishini
1
Davis S. F. Handbook of Research Methods in Experimental Psychology. – Blackwell
Publishing Ltd, 2003.46-49-bet.
59
qat’iylashtirish; kuzatishni shaxsni qaysi faoliyatlarida (oʻyin, mehnat, oʻqish,
sport) amalga oshirishini belgilash; kuzatish oʻtkazishning shaklini (yakka,
guruhiy, jamoaviy) qayd etish; kuzatilganlarni qayd qilib borish vositalarini
tanlash, saralash (kundalik, suhbat daftari, kuzatish varaqasi, video magnetofon,
fotoapparat, video kamera va boshqalar). Suhbat uyushtirishdan avval
tadqiqotchi beriladigan taxminiy savollarni tayyorlab qoʻyadi. Bunda
sinaluvchilarning yoshi, jinsi, qiziqish doirasi, imkoniyati hisobga olinadi,
shuningdek, ularni toliqtirib qoʻymaslikning diqqat markazda turishi ijobiy
natijalar berishi mumkin. Faoliyat mahsulini tahlil qilish metodi. Bu metod
psixologiyada inson xotirasi, tafakkuri, qobiliyati va hayolining xususiyatlarini
aniqlash maqsadida keng qoʻllaniladi.Odam chizgan rasmlar, yasagan
oʻyinchoqlar, modellar, toʻqigan narsalar, tikkan qoʻgʻirchoqlar, toʻqib, soʻzlab
berilgan hikoyalar, texnik konstruksiyalar sxemasini tushunish kabilarni tahlil
qilish orqali ularning mantiqiy xotirasi, tafakkuri, badiiy va abadiy qobiliyati,
ijodiy hayoli, texnik ijodi yuzasidan materialllar toʻplash mumkin.Mazkur
metodda ijod mahsulini yaratgan jismoniy shaxs bevosita ishtirok
etmaydi.Tekshiriluvchi bilan tekshiruvchi(ob’yekt bilan sub’yekt) oʻrtasida
muloqot oʻrnatish uchun shaxsning psixikasi toʻgʻrisida sirtdan muayyan hukm
va xulosa chiqaradi.Tekshiruvchi (oʻqituvchi, murabbiy, psixolog) ekspert)
ekspert tariqasida shaxslar ijodiyotiga baho beradi, bunda mehnat mahsulining
shakli, mazmuni, sifati, orginalligi, hajmi, xususiyati bilan bir keskin tafovut
qilishi nazarda tutiladi.Ijodiy faoliyat mahsullarini tahlil qilish orqali har xil
yoshdagi va kasbdagi odamlarning psixik xususiyatlari toʻgʻrisida ma’lumotlar
toʻplash mumkin. Lekin, ulardagi ruhiy oʻzgarishlar, kamol topish va bularning
kechishini ifodalovchi materiallar yigʻish uchun bu metod yetarli emas.
Test metodi.Test tushunchasi inglizcha sinash, tekshirish, demakdir.
Shaxsning aqliy oʻsishini, qobiliyatini tekshirishda qoʻllaniladigan qisqa
standart
masala, topshiriq, misol, jumboqlar test deb ataladi.Test ayniqsa insonning
qanday kasbni egallashi mumkinligini kasbga yaroqligi (moyilligi) yoki
yaroqsizligini, iste’dodlilar yoki aqli zaiflarni aniqlashda, odamlarni muayyan
oʻlchovlarga binoan saralashda keng qoʻllaniladi.Ushbu metodning qiymati
tajribaning ilmiylik darajasiga, tekshiriluvchining mahoratiga va qiziqishiga,