Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maхsus ta’lim vazirligi toshkеnt arхitеktura va qurilish instituti

6.  Mehnat  sub’yekti  faoliyatining  past  samaradorligi  sabablarini  tashxisi.  7. 
Kasbiy  faoliyatni  takomillashtirish  boʻyicha  amaliy  -  eksperimental  tekshiruv. 
Diagnostik  professiografiyalash  empirik  ma’lumotlarni  yigʻish  usullari  orqali 
amalga  oshiriladi.  Prognostik  professiografiyalash  kasbiy  faoliyatni 
takomillashtirish boʻyicha asoslangan tavsiyalarni berish maqsadida qoʻllaniladi. 
1. Kasbning umumiy tavsifi: 1) Kasb rivojlanishi tarixi va istiqbollari. 2) Kasbiy 
faoliyatni  bajarilishining  ijtimoiy  -  iqtisodiy  sharoitlari.  3)  Kasbiy  muhit.  2. 
Kasbiy  dala  va  mazmuni  va  jihati:  1)  Kasbiy  dala  tavsifi.  2)  Kasbiy  bilimni 
aniqlovchi  omillar.  3)  Kasbiy  bilimni  rivojlanishi  prognozi.  3.  Kasbiy  ta’lim 
malaka  oshirish:  1)  Kasbiy  ta’lim  darajasi.  2)  Kasbiy  tayyorgarlik.  3)  Malaka 
oshirish. 4. Ishchining kasbiy moyilligi: 1) Mutaxassislik sohasining kengligi. 2) 
Asosiy malakalar darajasi. 3) Mutaxassislik va kasbni oʻzgartirish imkoniyati. 5. 
Kasb  istiqbolini  baholash:  1)  Shaxsning  kasbiy  -  psixologik  potensiali.  2) 
Ishchining  kasbiy  faolligi.  3)  Kasbiy  oʻzini  oʻzi  takomillashtirish  karera. 
Pragnostik professiografiyalash genetik usullarni, shuningdek modellashtiruvchi 
eksperimentlarni  qoʻllaydi.  Metodik  professiografiyalash  psixologga  mehnat 
sub’yektining  holati  va  muhim  kasbiy  sifatlarni  oʻrganish  usullarini  ishlab 
chiqish  imkonini  beradi.  Tadqiqot  maqsadi  va  vazifalariga  koʻra  metodik 
professiografiyalash sxemasi ham oʻzgaradi. Masalan, kasbiy mehnat va hordiq 
tartibi,  kasbiy  toliqish,  befarqlik,  passivlikka  boʻlgan  ta’sirini  oʻrganishda 
shunday sxema qoʻllaniladi.  

---

143 
 
1. Mehnat sub’yekti faoliyatining mazmuni: 1) Haraktlar turi va ularning 
tavsifi. 2) Ishni rejalashtirish va bajarish xarakteri. 3) Emotsional koʻrinishlar. 4) 
Ish joyidagi noqulaylik turlari. 5) Faoliyat jarayonida paydo boʻladigan xatolar, 
brak travma turlari. 2. Mehnat sharoitlari: 1) Sanitariya - gigienik muhit (havo 
darajasi,  chang,  namgarlik  va  boshqa).  2)  Jismoniy  muhitning  yoritilganligi, 
shovqin. 3) Ish tartibi. 4) Haq toʻlash va ragʻbat shakli. Mutaxassisning kasbiy 
mahoratini oʻrganishda professiografiyalashning quyidagi sxemasi qoʻllaniladi. 
1.  Faoliyat  mazmuni:  1)  Ishchilar  malakasiga  qoʻyiladigan  talablar  (kasbiy 
bilim,  koʻnikma  va  malakalar,  shuningdek,  sifatlar  va  qobiliyatlar).  2) 
Ishchilarning huquq va majburiyatlari. 2. Mehnatni tashkillashtirish: 1) Malaka 
oshirish.  2)  Kasbiy  psixologik  potensial.  3)  Ijodiy  qobiliyatlar.  3.  Mehnat 
sub’yekti faoliyati: 1) Harakatlar turi va ularning tavsifi. 2) Ishni rejalashtirish 
va  uni  nazorat  qilish.  3)  Faoliyat  individualligining  xususiyatlari.  Ta’limga 
yoʻnaltirilgan  professiografiyalash  -  asosiga  kasb  sub’yektligi  haqidagi  gʻoya 
qoʻyiladi:  kasb  egasi,  faoliyatning  haqiqiy  sub’yekti  boʻlib,  unga  bir  qator 
maxsus  belgilar  xos.  Bu  professiografiyalashning  mualliflari  uning  mazmun  - 
mohiyati  va  loyiqalashtirish  texnologiyalarini  oʻrganib  chiqishdi.  ―  Kasb 
pasporti‖  bloki  kasb  va  mutaxassisliklar  nomining  modifikasiyasi,  kasbiy 
yoʻnalish, kasb maqsadi, ta’lim darajasi haqida qisqa ma’lumotlarni  oʻz ichiga 
oladi. ―Kasbning asosiy ob’yekti‖ (sohasi) bloki kasb turi haqida ma’lumotlarni 
oʻz ichiga oladi. ―Inson – tabiat‖, ―inson – inson‖, ―inson – texnika‖, ―inson 
- belgilar tizimi‖, ―inson badiiy obraz‖ va boshqalar. Bu blok mazmuni boshqa 
professiografiyalash  bloklarining  asosi  hisoblanadi.  ―  Kasbiy  predmetli 
salohiyat  bloki  koʻp  tizimli  ta’lim  sifatida  kasbiy  muhim  tavsifini  oʻz  ichga 
oladi. Mutaxassis kasbi qaysi sohaga tegishli ekanini, qaysi asosiy ob’yektlarga 
yoʻnaltirilgan, bu ob’yektlar qanday ob’yektlar, bu sohada mehnat natijasi yoki 
mehnat  mahsuli  qanday  ahamiyatga  egaligi  haqidagi  ma’lumotga  ega  boʻlishi 
lozim.  ―Ijtimoiy  kasbiy  salohiyat‖  blokida  shaxs  ob’yektining  quyidagi 
yoʻnalishlari  aks  etadi.  Fikrlash  potensialining  rivojlanishi.  Shaxsni  oʻzini 
nazorat  eta  olish  va  rivojlantirish  imkoniyatlari.  Shaxsning  muvaffaqiyat 
strategiyasiga  yoʻnaltirilganligi.  Shaxsning  bozor  iqtisodiyoti  sharoitida 
bardoshligi.  Professiografiyada  ekologik,  huquqiy  va  iqtisodiy  madaniyat 

---

144 
 
masalalari  ham  nazarda  tutiladi.  Maxsus  psixofiziologik  talablar  bloki  - 
ishchining kasbiy faoliyati jixatdan psixofiziologik xususiyatlariga qoʻyiladigan 
talablarni  aks  ettiradi.  Bunga  tibbiy  koʻrsatmalar,  jinsiga,  yoshga  boʻlgan  va 
sanitariya-  gigienik  talablar  kiradi.  Kasb-kor  (hunar)  oldiga  qoʻyiladigan 
talablarni  asoslash  va  ularni  bayon  qilish  oʻziga  xos  xususiyatga  ega  boʻlib, 
quyidagi umumiy hamda xususiy jabhalarni oʻzida aks ettiradi; 1. Kasb va uni 
ixtisosliklarining  psixologik  tavsifi;  2.  Kasb-korning  (hunarning)  mamlakat 
iqtisodiyoti  uchun  ahamiyati;  3.  Kasb  va 
ixtisoslikning ijtimoiy tavsifi;  
4. Kasbning ijtimoiy psixologik ahamiyati va 
tavsifi;  yoshlarda  uning  ijtimoiy  mavqei  (nufuzi), 
jamoaning  oʻziga  xos  xususiyatlari,  vertikal  va 
gorizontal  boʻyicha  shaxslararo  munosabatlarning 
xususiyatlari;  5.  Kasbiy  faoliyatni  muvaffaqiyatli 
egallash  uchun  zarur  bilimlar  va  koʻnikmalar 
koʻlamining  pedagogik  tavsifi  (maxsus  mezonlar  orqali  kasbiy  mahorat 
aniqlanadi);  6.  Pedagogik  jarayonni  takomillashtirish  yuzasidan  takliflar, 
tayyorgarlik  muddatlari,  tadbir  –  choralarning  umumiy  tavsifi;  7.  Mehnat 
sharoitining  gigienik  tavsifnomasi;  8.  Kasb  boʻyicha  mehnat  qilishga  tibbiy 
jihatdan ta’qiqlanuvchi omillar izchilligi; 9. Kasbga psixologik nomutanosiblik, 
yoki  kasbiy  yaroqsizlik;  10.  Oʻzini  oʻzi  faollashtirish  va  identifikatsiyalash. 
Kasbning  inson  oldiga  qoʻyadigan  talablari  majmuasi  psixologik,  ijtimoiy, 
iqtisodiy,  texnikaviy  va  pedagogik  jabhalarni  qamrab  oladi.  Kasb  va  ixtisos 
asoslarini  egallovchi  yoshlar  shu  fanlarning  barcha  talabalariga  moslashishi 
orqali  mutaxassislik  layoqatini  rivojlantira  boradi.  Kasb  tanlashga  yoʻnaltirish 
davlatning tadbir – choralari tizimidan iborat boʻlib, inson tomonidan tanlanadi, 
oʻz  hayot  yoʻlining  ilmiy  asoslanganligini  ta’minlashga  xizmat  qiladi,  u 
turmushda oʻz oʻrnini aniqlaydi va quyidagi shakllarda amalga oshiriladi:  
a) maktabda kasbiy ma’lumotlar berish;  
b) kasb – hunar maorifi bilan shugʻullanish:  
v) radio, televidenie, kino, matbuotda tashviqot qilish;  
g) kasb yuzasidan maslahatlar;  

---

145 
 
e) kasbga saralash (qobiliyatiga binoan);  
f) kasbga moslashish (adaptatsiyalash).  
Mazkur sohada psixologik izlanishlar olib borgan K.K.Platonov muayyan 
sxema ishlab chiqqan boʻlib, u «Kasb tanlashga yoʻnaltirish uchburchagi» deb 
nomlanib, oʻzining ixchamligi bilan boshqalardan ajralib turadi. Xuddi shu bois 
kasb  tanlashga  yoʻllashda,  reorientatsiyalashda  undan  unumli  foydalanish 
mumkin. Kasb tanlashga yoʻnaltirish uchburchagining muhim bir tomoni  – bu 
har xil kasb – hunar egasiga nisbatan qoʻyiladigan talablar yuzasidan muayyan 
bilimning mavjudligidir. Uning ikkinchi bir  xususiyatli tomoni shuki, u yoki bu 
mutaxassislikka  nisbatan  jamiyat  (viloyat,  shahar,  tuman)ning  mehnat 
imkoniyatiga ehtiyoji boʻyicha bilimlar mujassamlashganligidir. Yana bir oʻziga 
xos  tomoni  shundan  iboratki,  kasbga  yoʻnaltiruvchining  qunti,  qobiliyati, 
shaxsiy xususiyatlari boʻyicha bilimlar umumlashtirilgan boʻlib, kasb tanlashga 
oid  barcha  jihatlar  majmua  holiga  keltirilgandir.  Kasb  tanlashga  yoʻnaltirilgan 
uchburchak  shaxsning  qiziqishi,  mayli,  xohishi,  oʻzini  oʻzi  baholashi,  nufuzi 
kabilarga  oid  materiallarni  oʻzida  mujassamlashtiradi.  Bizningcha,  yuqoridagi 
mulohazalardan  tashqari  professiogramma  oldiga  quyidagi  talablarni  qoʻyish 
maqsadga muvofiq:  
1. Ishning qanday nomlanishi va uning nimalardan tuzilishi (ishning nomi, 
mutaxassislik,  kasb  –  hunar,  lavozim,  ishchi  oʻrni  imkoniyati,  mehnatning 
turdosh  xususiyatlari  va  uning  muhim  tavsiflarining  bayoni);  2.  Ishning 
maqsadi, samaradorligi xususida ma’lumotlar; 3. Mehnat quroli sifatida nimalar 
qoʻllanilishi; 4. Mehnat predmetining tarkiblari va ularning oʻziga xos jabhalari;