Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maхsus ta’lim vazirligi toshkеnt arхitеktura va qurilish instituti

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ijtimoiy talablar 
 
Axloqiylikning 
biologic asoslari 
Sharq 
mutafakkirlarining 
axloqiy tarbiyasi
 
 
Axloqiy tarbiya 
mazmuni
 
Milliy qadriyatlar 
Umuminsoniy 
qadriyatlar
 
Xalq pedagogikasi 
 
Axloqiy tarbiya 
mazmuni 
 

---

318 
 
6.3. KASB VA SHAXS PSIXOLOGIYASI. TA’LIM JARAYONINI 
BOSHQARISH NAZARIYALARI 
6.3.1. Kasb va shaxs 
 
Jahon  psixologiyasi  fanida  shaxsning  shakllanishi  va  rivojlanishi 
qonuniyatlari  hamda  ularning    mexanizmlari  muayyan  yondashuvlar  negizida 
tadqiq  etilgan.  Bu  borada  psixologlar    tomonidan      shaxsga  nsibatan    turlicha 
ta’rif berilagan va  uning tuzilishini oʻziga xos tarzda  tasavvur qilishgan. 
Bizningcha  (E.Gʻ),  muayyan  jamoa  a’zosi,  jismoniy,  jinsiy,  ijtimoiy  
kamolotga  erishgan,  biologik  va    ijtimoiy  shartlangan  hislatlar  egasi,  oʻz 
imkoniyatlarini    roʻyobga  chiqaruvchi,  bilishga  intiluvchi,  faoliyat,  xulq, 
muomala sub’yekti shaxs deyiladi. 
Quyida ayrim psixologlar talqiniga  toʻxtalib oʻtamiz. 
A.G.Kovalyovning  fikricha,  shaxs  bu  ijtimoiy  munosabatlarning    ham 
ob’yekti, ham sub’yektidir. 
Yirik  rus  psixologi  A.N.Leontev  ushbu  masalaga  boshqacharoq  
yondashib,  unga  shunday  ta’rif  beradi:  shaxs  –  bu  faoliyat  sub’yektidir. 
K.K.Platonovning  talqiniga  binoan,  jamiyatda    oʻz  rolini    anglovchi,  ishga 
layoqatli,  yaroqli  a’zosi,  shaxs  deyiladi.  Bu  muammo  mohiyatini    chuqurroq 
ochishga  harakat qilgan S.L.Rubinshteyn ta’rificha, shaxs – bu tashqi  ta’sirlar 
yoʻnalishini oʻzgartiruvchi ichki shart – sharoitlar  majmuasidir. 
Psixologiya  fanida  bir  –  biriga  yaqin,  lekin  aynan    bir  boʻlmagan 
tushunchalar  qoʻllanilib  kelinadi,  chunonchi:    odam,  shaxs,  individuallik. 
Ularning  mohiyatini  aniqroq  izohlab  berish  uchun    har  birining    psixologik  
tabiatini  tahlil qilish  maqsadga muvofiq. 
1. Odam.  Sut  emizuvchilar    sinfiga daxldorlik, biologik    jonzot ekanligi 
odamning  oʻziga  xos  xususiyatidir.  Tik  yurishlik,  qoʻllarining  mehnat 
faoliyatiga  moslashganligi,  yuksak  taraqqiy  etgan  miyaga  egaligi,  sut 
emizuvchilar tasnifiga kirishi uning oʻziga xos tomonlarini aks ettiradi. Ijtimoiy 
jonzot sifatida  odam ong bilan  qurollanganligi tufayli borliqni ongli aks ettirish 
qobiliyatidan  tashqari  oʻz  qiziqishlari  va  ehtiyojlariga    mutanosib  tarzda  uni 
oʻzgartirish  imkoniyatiga ham egadir. 

---

319 
 
2. Shaxs. Mehnat tufayli hayvonot olamidan ajralib chiqqan va jamiyatda  
rivojlanuvchi,  til  yordami  bilan  boshqa  kishilar  bilan    muloqot  (muomala)ga 
kirishuvchi  odam shaxsga  aylanadi. Ijtimoiy mohiyati shaxsning asosiy tavsifi 
hisoblanadi. 
3. Individuallik. Har qaysi inson betakror  oʻziga xos xususiyatlarga ega. 
SHaxsning  oʻziga  xos  qirralarining  mujassamlashuvi    individuallikni  vujudga 
keltiradi.  Individual  hislatlar  shaxsning  intellektual,  emotsional  va  irodaviy  
sohalarida namoyon boʻladi. 
S.L.Rbubinshteyn nazariyasi boʻyicha shaxs  quyidagi tuzilishga ega: 
1.  Yoʻnalganlik  –  ehtiyojlar,  qiziqishlar,  ideallar,  e’tiqodlar,  faoliyat  va 
xulqning ustuvor motivlari hamda dunyoqarashlarida ifodalanadi. 
2.  Bilimlar  –  hayot  va  faoliyatda  koʻnikmalar,  malakalar  jarayonida 
egallanadi. 
3. Individual – temperament, tipologik xususiyatlar, xarakter, qobiliyatlar 
aks etadi. 
K.K.Platonov ta’limotiga koʻra, shaxs tuzilishi  quyidagi shaklga ega: 
1)  Yoʻnalganlik  ong  osti  tuzilishi  –  shaxsning  axloqiy    qiyofasi  va 
munosabatlarini  birlashtiradi.  Undan  harakatchanlik,  barqarorlik,  jadallik, 
koʻlam (hajm) darajalarini  farqlash lozim. 
2)  Ijtimoiy  tajriba ong osti tuzilishi – ta’lim vositasida, shaxsiy tajribada 
egallangan bilimlar, malakalar, koʻnikmalar va odatlarni  qamrab oladi. 
3)  Psixologik aks ettirish shakllari ong osti tuzilishi  – ijtimoiy turmush 
jarayonida shakllanuvchi bilish jarayonlarining individual xususiyatlari. 
4)  Biologik  shartlangan  ong  osti  tuzilishi  –  miya  morfologik  va 
fiziologik    xususiyatlariga  muayyan  darajada  bogʻliq  boʻlgan    patologik 
oʻzgarishlarni,  shaxsning  yosh,  jins  xususiyatlarini    va  uning  tipologik  
xosiyatlarini birlashtiradi. 
A.G.Kovalev talqiniga binoan, shaxs mana bunday tuzilishga ega: 
1. Yoʻnalganlik – voqelikka nisbatan inson munosabatini aniqlaydi, unga 
oʻzaro    ta’sir  etuvchi  har  xil  xususiyatli  gʻoyaviy  va  amaliy  ustanovkalar, 
qiziqishlar,  ehtiyojlar  kiradi.  Ustuvor  yoʻnalganlik  shaxsning  barcha  psixik 
faoliyatini belgilaydi. 

---

320 
 
2.  Imkoniyatlar  –  faoliyatning  muvaffaqiyatli  amalga  oshishini 
ta’minlovchi  tizim.  Oʻzaro  ta’sir  etuvchi  va  oʻzaro  bogʻliq  boʻlgan  turlicha 
qobiliyatlar. 
3. Xarakter – ijtimoiy muhitda shaxsning xulq – atvor uslubini aniqlaydi. 
Odamning  ruhiy  hayoti  shakli  va  mazmuni  unda  namoyon  boʻladi.  Xarakter 
tizimidagi irodaviy va ma’naviy sifatlar. 
4. Malakalar tizimi – hayot va faoliyat, sifatlar xulq – atvorini tuzatish 
(korreksiyalash), oʻzini oʻzi boshqarishni ta’minlaydi